Abay Kunanbay, kimdir, nerelidir? Abay, kişiliğiyle ve hayat hikayesiyle birlikte merak ediliyor. Tasavvufu iyi bilen, "İnsan-ı Kamil" düşüncesini eserlerinde işleyen ve Ahmet Yesevi geleneğini benimseyen Kazak tasavvuf edebiyatının da temellerini atan Kunanbay,doğumunun 150. yıl dönümü münasebetiyle UNESCO’nun 1995 yılını Abay yılı olarak ilân etmesi hem Kazakistan’da hem Türkiye’de Abay hakkındaki çalışmalara hız kazandırmıştır.
Abay Kunanbay Kimdir?
22 Ağustos 1845’te Kazakistan’ın eski Karkaralı ilindeki Şıngıs dağının Kaskabulak yaylasında doğan Kunanbay Asıl adı İbrâhim olup Kazaklar’da yaygın olan isim kısaltma âdetinden dolayı Abay şeklinde anıldı.İlköğretimi yerli imamdan alan ve sonrasında eğitimine Semey medresesinde devam eden Kunanbay, ayrıca Rus okuluna da gitti. Arapça, Farsça, Rusça ve Çağatay Türkçesi bilen Kazak şair, 170'e yakın şiir, 56 çeviri ve "Kara Söz" adı verilen 45 nasihat kaleme aldı. "Modern Kazak edebiyatının kurucusu" olarak bilinen Kunanbay, yalan, dedikodu, gurur, tembellik ve israfı insanlığın beş düşmanı olarak tarif ederken, gayret, emek, tefekkür, şükür ve merhameti de beş erdem olarak tanımladı.Babası Kunanbay Öskenbayev varlıklı ve nüfuzlu bir bey olan Abay, on üç yaşında iken, hacca gidecek olan babasının yerine boyun idaresini üstlendi. Bu yıllarda kendi halkını yakından tanıma fırsatı bulan Abay, Daha sonra idarî işlere ve siyasete başladı. 1876-1878 yıllarında Konır Kökşe adlı bir yerin idareciliğine seçilen Abay, Siyasî gücünü yanlış ve haksız uygulamaları durdurmak için kullanmaya çalıştı ve, bu konuda fazla başarı sağlayamadığı gibi adaletsiz yönetimi sebebiyle eleştirdiği babasıyla da anlaşmazlığa düştü. Gördüğü yanlışları şiir yazarak tenkide ve halkı uyarmaya çalıştıysa da şairlik o dönemde Kazak soyluları arasında hakir görülüyordu. Bu yüzden Abay 1886 yılına kadar şiirlerinde takma ad kullandı.Kırk yaşına geldiğinde kendini edebiyata veren Abay 1886’da yazdığı “Jaz” (Yaz) adlı şiirinde ilk defa kendi adını kullandı. Toplumu değiştirmenin yollarını arayan Abay, 1890’lı yıllarda artık halk arasında beğenilen ve fikirlerine güvenilen bir şair olmuştu ve 6 Temmuz 1904’te Semey’de vefat etmiştir.Kazak yazılı edebiyatının kurucusu sayılan Abay Kunanbay modern Kazak edebiyatının en önemli temsilcisidir. Hem edebiyat hem sosyal hayatla ilgili yenilikçi düşünceleriyle kendinden sonraki Kazak aydınlarının örnek aldığı bir kişi olan Abay, Üslûp ve konu bakımından pek çok yenilik getiren eserleri Kazak edebiyatının klasikleri arasına girdi.Abay’ın eserleri şiir, nesir ve başta Rusça olmak üzere diğer dillerden yaptığı çeviriler olarak üç grupta toplanabilir. Her şeyden önce sözlü halk edebiyatının yazılı hale geçmesinde önemli bir rol üstlenmiş, şiirlerini bir kitap halinde toplamamışsa da yazıya döktüğü için bunlar günümüze kadar ulaşan Abay’ın şiirleri “ölen” (şiir) ve manzum hikâye türünde yazdığı eserlerden oluşmuştur. Modern şiir türlerinde eser vermemekle birlikte geleneksel Kazak şiirine biçim ve içerik yönünden yenilikler getirmiştir.Yazdığı şiirlerin bir kısmını besteleyen Abay’ın günümüze kırka yakın bestesi ulaşmıştır. Kazak halk müziğini çok iyi bilen Abay özellikle “en” adı verilen müzik türünde eserler vermiş, Birjan Sal, Akan Seri, Tettimbet, Jayav Musa gibi halk ozanlarının eserlerini örnek almıştır. Halk edebiyatında pek çok yeniliğin öncüsü olmuş, halk müziğine birtakım yeni ölçüler, türler ve yeni bir ses getirmiştir.Abay, Türkistan coğrafyasının en büyük şairlerinden birisidir. Ayrıca felsefi eserler de veren Abay, eğitimci ve devlet adamı olarak da bilinmektedir. Eserlerinde bireyin ve yöneticilerin adaleti, insanlık gibi evrensel konulara değinmiş, sanatın ve bilimin önemini anlatmıştır. Kadınların toplumdaki konumları hakları ve özgürlükleri ile ilgili döneminin insanına ışık tutmuştur.Abay’ın hayatı hakkında yazılan en önemli eser Muhtar Avezov’un “Abay Jolı” (Abay Yolu) adlı dört ciltlik biyografik romanıdır. Kazak halkı için millî bir simge haline gelen Abay’la ilgili çalışmalar Kazakistan’ın bağımsızlığına kavuşmasından sonra da yoğun biçimde devam etti. Özellikle doğumunun 150. yıl dönümü münasebetiyle UNESCO’nun 1995 yılını Abay yılı olarak ilân etmesi hem Kazakistan’da hem Türkiye’de Abay hakkındaki çalışmalara hız kazandı.KAYNAK: İbrahim Kalkan- İslam Ansiklopedisi