Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Türkiye'nin en köklü ve en büyük siyasi partilerinden biri olarak, hem tek parti hem de çok partili dönemlerde çeşitli sürelerle iktidarda bulundu. CHP’nin bu iktidar dönemlerinde izlediği ekonomik politikalar, Türkiye'nin kalkınma sürecinde belirleyici rol oynarken, aynı zamanda küresel ekonomik gelişmeler ve iç siyasi dengelerle şekillendi.
1. Tek Parti Dönemi (1923–1950): Modernleşme ve Devletçilik Adımları
Mustafa Kemal Atatürk'ün liderliğinde 9 Eylül 1923’te kurulan CHP, 1950 yılına kadar Türkiye’nin tek iktidar partisi olarak görev yaptı. Bu dönem, Cumhuriyet’in kurucu yıllarını ve köklü reformların hayata geçirildiği süreci kapsar.
1923–1929: Liberal Dönem ve Ekonomik Temeller
Yeni kurulan Cumhuriyet, Osmanlı'dan devralınan dış borç yükü ve kapitülasyonlarla karşı karşıyaydı. 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlarla özel sektör teşvik edildi, liberal ekonomi politikaları benimsendi. Ancak sanayi altyapısının zayıflığı ve yeterli girişimci sınıfın olmayışı, bu politikaların etkisini sınırladı.
1929–1945: Devletçilik ve Krizle Mücadele
1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın etkisiyle CHP, devletçilik ilkesine yöneldi. 1931’de parti programına, 1937’de ise Anayasa’ya giren devletçilik, Sümerbank, Etibank gibi kamu iktisadi teşebbüsleriyle kurumsallaştı. Bu dönemde şeker fabrikaları, demir-çelik tesisleri gibi sanayi yatırımları yapıldı. İthal ikamesine dayalı kalkınma modeli benimsendi. Ancak II. Dünya Savaşı’nın etkisiyle kaynaklar kıtlaştı, karne uygulamaları ve yüksek enflasyon gibi olumsuzluklar halkı zorladı.
1946–1950: Çok Partili Hayata Geçişin Ekonomik Gerilimi
Savaş sonrası dönemde ABD’nin etkisiyle çok partili yaşama geçildi. 1946 seçimlerini kazanan CHP, ekonomik zorluklar ve halkın hoşnutsuzluğu nedeniyle 1950 seçimlerinde Demokrat Parti’ye (DP) iktidarı devretti.
2. Çok Partili Dönemde CHP İktidarları: Koalisyonlar ve Ekonomik Mücadele
1950 sonrası dönemde CHP, hiçbir zaman uzun soluklu tek başına iktidar olamadı. Ancak koalisyonlar ve azınlık hükümetleri yoluyla çeşitli dönemlerde hükümette yer aldı.
1961–1965: Planlı Ekonomiyle Yeniden Yapılanma
1961 seçimlerinde birinci parti olan CHP, Adalet Partisi (AP) ile koalisyon kurdu. Bu dönemde Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kuruldu ve Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963–1967) devreye girdi. Ekonomide kamu öncülüğünde sanayi ve altyapı yatırımları arttı. Ancak dışa bağımlılık, ithalat baskısı ve siyasi istikrarsızlık büyümeyi sınırladı.
1973–1974: CHP–MSP Koalisyonu ve Petrol Krizi
Bülent Ecevit liderliğinde CHP, Milli Selamet Partisi (MSP) ile hükümet kurdu. Ancak aynı döneme denk gelen 1973 petrol krizi, enflasyonun hızla yükselmesine ve dış ticaret açığının büyümesine neden oldu. Kıbrıs Barış Harekâtı'nın getirdiği siyasi ve ekonomik sonuçlar, ABD ambargosu gibi dış etkenlerle birleşince, hükümet kısa sürede dağıldı.
1977–1979: Ecevit Hükümetleri ve Ekonomik Kriz
CHP, 1977 seçimlerinde %41,4 oy alarak en yüksek oy oranına ulaştı, ancak tek başına iktidar olamadı. Kurulan azınlık hükümetleri, döviz darboğazı, yüksek enflasyon, dış borç ve işsizlik gibi ciddi ekonomik sorunlarla karşılaştı. CHP’nin “Halkçı” politikaları dar gelirli grupları hedeflese de, istikrar sağlanamadı. 1979 seçimlerinde CHP oy kaybetti ve iktidar AP’ye geçti. 1980’de yaşanan darbe ile bu dönem kapandı.
Genel Değerlendirme: CHP'nin Ekonomi Politikalarında Temel Eğilimler
| Dönem | Ekonomik Yaklaşım | Başlıca Özellikler |
|---|---|---|
| 1923–1929 | Liberalizm | Özel sektör teşviki, girişimci eksikliği |
| 1929–1945 | Devletçilik | KİT’ler, sanayileşme, ithal ikameci model |
| 1960’lar | Planlı Kalkınma | DPT, kalkınma planları, sanayi yatırımları |
| 1970’ler | Sosyal Demokrasi | İşçi hakları, sosyal adalet, krizle mücadele |
CHP'nin iktidar dönemlerinde ekonomik kalkınmaya katkı sağladığı pek çok adım bulunurken, özellikle dünya ekonomik krizleri, siyasi istikrarsızlık ve dış baskılar birçok dönemde hedeflenen ekonomik dönüşümlerin kalıcı olmasını engellemiştir.
CHP Bugün: Ekonomi Politikalarıyla Muhalefette
1980 darbesi sonrası siyasi faaliyetleri kesintiye uğrayan CHP, 1992’de yeniden açıldı. O tarihten bu yana iktidar olamayan CHP, Türkiye’de muhalefet partisinin önemli temsilcisi olarak gelir adaleti, sosyal yardımlar, üretim ekonomisine dönüş, kamuculuk gibi başlıklarda ekonomi politikaları geliştiriyor.
Geçmişten bugüne CHP’nin ekonomiyle ilgili yaklaşımı, sosyal devlet anlayışı, planlı kalkınma, gelir dağılımında adalet gibi temel ilkeler etrafında şekilleniyor. CHP'nin tarihsel ekonomi perspektifi, Türkiye’nin modernleşme sürecinde önemli bir yer tutmaya devam ediyor.
Haber- Araştırma: Ayşe Koca
