Son zamanlarda tavukların yanı sıra kazlarda da sıkça rastladığımız sorunlardan birisi haline gelen halk tabirince kıç çıkması yani prolabsuz olmuştur. Kazlarda kuluçka sezonunun başlaması nedeniyle bu sezonda çok sık karşılaşılan prolapsuz ( kıç çıkması) vakıalarının önlenmesi açısından bir kez daha bu konuyu gündeme getirmeyi uygun gördük.
Kaz yada yumurta tavuğu ovipozisyon (yumurtlama) sırasında, yumurta kabuğunun oluştuğu yumurta kanalının en alt kısmı olan kabuk bezi (uterus), yumurta ile birlikte geçici olarak ters döndürülmektedir. Bu durum yumurtanın temiz kalmasını ve kazın yada yumurta tavuğunun çok temiz bir şekilde yumurta yumurtlamasını sağlamaktadır. Fakat bazen, yumurta yumurtlandıktan sonra oviduct (yumurta kanalı) hemen geri çekilememekte ve kendini toparlayamamaktadır. İşte bu duruma PROLAPSUZ yani halk tabirince buna KIÇ ÇIKMASI denir.
Prolapsus, bir kaz yada yumurta tavuğunun, tüm kanatlıların çok genç yaşta yumurtlamaya başladığı, normalden daha büyük bir yumurta yumurtlandığı ve aşırı yağlandığı zaman meydana gelir. Kloakanın kısmen dışarı çıkmasıyla kendini gösterir. kısacası hayvanın yumurtayı kloaka da tutması ve yumurtlayamaması ile seyreden
sistem ile ilgili bir hastalıktır.
Yumurta kanalının işlevindeki herhangi bir anormal kontraksiyon prolapsusa neden olabilir. Ancak bu durum kanibalizm nedenidir. Prolabsus kanibalizm ile birlikte şekillenir.
GELELİM NEDENLERİNE :
* Normalden ağır olan hayvanlar genel kas zayıflığı ve daha büyük yumurta yumurtlama eğilimlerinden dolayı prolapsusa karşı daha yatkındırlar. Üreme organlarının etrafını çevreleyen fazla miktarda yağ da prolapsusa her zaman yol açabilmektedir
* Kaz yada yumurtacı hayvan ne kadar düşük canlı ağırlığa sahipse, o kadar çok sinirli ve gagalamaya daha fazla meyilli olduğu görülür.
* Çok erken cinsel olgunluk yaşı ve çok düşük cinsel olgunluk ağırlığı yeni yumurtaya gelen kazların ve tavuk piliçlerin uzun süre (hatta ömrü boyunca) küçük yumurta vermesine ve prolapsus’un artmasına neden olmaktadır.
* Kaz badilerinin ve tavuk yarka besleme ve sürü yönetim programlarına gereken özen gösterilmelidir. İlk yumurta ağırlığını artırma girişimi bakımından düşük canlı ağırlıklı yarkalara yüksek protein ve aminoasit içerikli rasyonların verilmesiyle prolapsus daha kötü hale gelebilir.
* Erken ışık uyarımı artan gün uzunluğu üreme organlarının gelişimi ve cinsel olgunluğu uyarmaktadır. Üreme sistemlerinin tamamen olgunlaşmasının öncesinde artan gün uzunluğuna maruz kalan hayvanlar büyük olasılıkla prolapsus olacaklardır. Çünkü bunlar yumurtlamaya başladıkları zaman, üreme sistemleri tam olarak olgunlaşmamış olacaktır .
* Dengesiz yem rasyonları, rasyonlardaki yetersiz kalsiyum, yumurta kabuğunun oluşumu üzerine etkili olduğu gibi kasların yapısı ve gücü üzerine de oldukça etkilidir. Zayıf kas yapısı, yumurta yumurtlandıktan sonra oviduct yani yumurta kanalının geri çekilmesinde problemler yaratır.
Zayıf kas (kasların yeterince gelişememiş olması) nedeniyle yumurtlamadan sonra oviduct’un (yumurta kanalı) daha uzun süre dışarıda kalması, bu kısmın diğer hayvanlar tarafından gagalanmasına ve geri dönüşü olmayan
sorunların ortaya çıkmasına neden olabilmektedir.
Kalsiyum rasyona aşırı düzeyde katılsa bile kabuksuz yumurta oluşur. Bu durum fosfor yetersizliğinden kaynaklanır. Aşırı miktarda tüketilen kalsiyum, fosfor ile birleşerek kalsiyum fosfat (Ca3(PO4)2) formunda dışkıyla dışarı atılır. Fosfor özellikle sıcak havalarda üzerinde önemle durulan minerallerden biri durumuna gelmiştir. Fosfor noksanlığına ilişkin ortaya çıkan problemlerden birisi de prolapsustur
* Kazların ve yumurta tavuklarının piliç büyütme döneminde yüksek enerjili rasyonların kullanılması (2975 kcal/kg veya daha fazlası) yağ depolanmasına neden olacağından çift sarılı yumurta ile birlikte prolapsus problemini de arttırır
* Kazların ve yumurta tavuklarının düşük proteinli uzun süreli beslenmelerinde yetersiz tüy gelişimi ile birlikte stres de şekillenir. Bu durum yumurtlamadan sonra kloaka bölgesinin uzun süre açık kalmasına ve stres altında bulunan hayvanların bu bölgeyi gagalaması suretiyle kanibalizm ile birlikte prolapsusun gelişmesine neden olur. Bu nedenle olası bir kanibalizmin (gagalamanın oluşmaması için sürekli tetikde olunmalıdır.
* Yemlerin östrojenik bir etkiye sahip olan zearaleone gibi mikotoksinlerden arındırılmış olması gerekmektedir. Bu tip mikotoksinler hayvanları prolapsusa karşı yatkın hale getirirler. Zearaleone’nin yumurta tavuklarında proplapsusla ilişkili olduğu bildirilmektedir. (Zearalenon (ZON); mısır, arpa, yulaf, buğday ve darılarda yaygın olarak bulunabilen, Fusarium türleri tarafından farklı şartlarda üretilebilen östrojenik yapılı bir mikotoksindir.)
* Sürünün verim dönemi Prolapsusun, pik üretim ve pik yumurta kitle oluşum devresinde meydana gelmesi daha güçlü olasıdır. Çünkü hayvanın metabolizması üzerine artan bir talep olmaktadır.
* Çift sarılı yumurtlama Bu tip yumurtaların aşırı büyüklüğü yumurta kanalını gerecek ve muhtemelen kloaka kaslarını zayıflatacaktır. Zayıflamış kloaka kasları yumurta kanalının vücut dışındaki kalma süresi miktarında bir artışa neden olacaktır.
* Yüksek ışık yoğunluğu altında ki tavuk ve kazlarda da daha fazla prolapsus görülebilmektedir. Aydınlatma programlarında yapılabilecek yanlışlar ve yüksek ışık yoğunluğu sonucunda daha fazla çift sarılı yumurta oluşumu ortaya çıkabilir.
* Enteritis (Bağırsak iltihaplanması) İshale neden olan tüm faktörler prolapsus oranındaki bir artışla sonuçlanabilir.
* Yine sıkışık kümes ve erkek ile dişi sayısı dengesizliği, follukların loş yerde olmayıp cam pencere altında olması gibi sebepler sonucu yumurtanın yerinden oynayarak hayvanın vücut dengesinin bozulması da prolapsusa neden olabilmektedir.
PROLABSUZUN BELİRTİLERİ :
Bir prolapsusun ilk belirtisi kanlı-çizgili yumurtanın yumurtlanmış olmasıdır. Yine sıkışık kümes, erkek dişi eşitsizliği, follukların aydınlık yerde olması sonucu kloakaya kabuklanmak için inen yumurtanın yerinden oynaması sonucu hayvanın vücut dengesi bozulduğundan topallama belirtisinin görülmesi prolapsuzun gelişmekte olduğunun işaretidir. Her zaman olduğu gibi dikkatli ve bilinçli bir yönetim ve yetiştiricilik prolapsus gibi bir
takım sağlık problemlerinin sürü içerisine yayılmasını daha da düşürecektir. Şayet mümkünse, daha fazla zararın görülmemesi için prolapsustan etkilenmiş hayvanlar izole edilmelidir.
Prolapsus’tan korunma ve riski azaltma açısından önemli bazı noktaları şu şekilde özetleyebiliriz:
a) Hayvanlar üreticiler tarafından önerilen ağırlık ve yaşa ulaştıkları zaman ışık uyarımı gerçekleştirilmelidir.
b) Dengeli rasyonlar yumurta üretiminin devamlılığı ve tavsiye edilen düzeylerde canlı ağırlığın korunması için
gereklidir. Şayet emin olmak isteniyor ise,bir yem fabrikası ile görüşülmesi veya hayvan besleme konusunda ki uzmanlardan teknik destek alınması gerekmektedir.
c) Kümes içi ışık yoğunluğunun üreticiler tarafından önerilen düzeylerdeolduğundan emin olunması gerekir.
d) Pencerelerin ışığı az geçiren veya geçirmeyen malzemelerle kaplanmasıyla ışık yoğunluğunun azaltılması ya da ampullerin düşük voltajlı olanlarıyla değiştirilmesi düşünülmelidir.
e) Şayet sürünün % 4’den daha fazlası çift sarılı yumurtluyorsa, yem tüketimleri ad-libitum yem alımlarına göre yaklaşık olarak % 5-10 azaltılmalıdır.
f) Gagalama davranışlarını gözlemlemek ve sürüden bu tip hayvanları ayırmak için hayvanların daha dikkatli takip edilmeleri gereklidir.
Prolapsustan etkilenmiş hayvanların kümesten uzaklaştırılması da, prolapsusun kümesten yok edilmesi açısından büyük önem taşımaktadır.
KIÇ ÇIKMASINDA (PROLABSUZ) MÜDAHALE VE TEDAVİ :
Biz bu vakıaları muhtelif il ve ilçelerimizde yüze yakın kaz ve tavuklarda karşılaştık. Yerinde müdahalelerle bu problemi çözdük. Birisinde aşırı irileşen yumurtayı çıkarmak için küçük bir operasyon yapmak zorunda kaldık. Kaz sürüsündeki erkek ve dişi miktarı ve oranlarını kontrol ettik.
Aşırı iri olan kaz yumurtasını kloakada uzaktan kamera yardımıyla ufak bir kesik attırarak, parmaklarını vazelin türü yağ bulunmadığından durumun aciliyetine binaen zeytinyağı ile yağlattırıp resimde belirtildiği gibi daire içine alınan kloakaya işaret ve orta parmağı hiç gerdirmeden giriş yapılarak iki parmağı kanaldan ilerleyerek iki parmağı kanca gibi yaparak başarılı bir şekilde yumurta çıkarılmıştır.
Burada dikkat edilmesi gereken husus kazlarda genital organlar tavuklardaki gibi olmayıp sağ tarafta ki delik dışkı deliği, sol tarafta ki delikde kloaka çıkış deliği ( yumurta çıkış deliği) olmasıdır.
Daha sonra kesik olan yeri önceden vücut ısısı ayarında su ile hazırlanan %0,1 oranında hazırlanan biyosidal dezenfektanla temizleyip dikiş atılarak diğer kazlardan ayrılmıştır. 5 gün boyunca biyosidal dezenfektanla pansuman yapılarak sekonder enfeksiyona neden olunmaması için gerekli tedavi uygulanmıştır. Yine aynı şekilde yumurtlayamayan iki kaz içinde aynı yöntem uygulanarak operasyonsuz başarılı bir şekilde yumurta çıkmayan kloakadan alınmıştır.
Burda dikkat edilmesi gereken bir hususta yumurtanın çıktığı halde içeri girmeyen kloakanın durumudur. Biz genelde büyükbaş hayvanlarda uterus prolabsuzlarında içeri girmeyen uteruslarda kullandığımız toz şekeri ve magnezyum tuzunu devreye soktuk.
Büyükbaşlarda girmeyen prolabe olan uteruslarda uterus dışına yarı yarıya karıştırılan toz halde şekeri, mağnezhum tuzunu uterusa dışarıdan sürüldüğü gibi kazın kloakasınada 4 gr. şeker karışımını sürdüğümüzde ödemin küçülerek kloakanın büzüldüğünü ve hafif parmak darbesi ile kloakayı burmadan içeri girdiğini gözlemledik. Diğer kazlardan ayrı bir yerde gerekli 5 günlük tedavisi ve biyosidal dezenfeksiyonla birlikte kazlar sağlığına kavuşarak kayıp verilmemiştir.
Yine dikkat edilmesi gereken diğer bir hususta içeride kabuklu yada kabuksuz yumurtayı çıkartma işlemi esnasında patlatmadan çıkarmaktır. Yada enjektörle yumurtayı çekmektir. Patladığı anda mutlaka iki parmakla kloaka içinde tek bir parça kalmayıncaya kadar kontrol edilmelidir. Daha sonrada kloaka içerisine kanalı parmakla genişleterek 20 lik enjekterö çekilen biyosidal dezenfektanla tazyikle yıkamaktır. Tüm üreticilerimize hayırlı bol kazançlar dilerim.
KAYNAKLAR/ ALINTILAR
1. Kazlarda ve Tavuklarda Prolapsus Problemleri (Kıç Çıkmasi) 2020 - Mustafa Kemal Bektaş
2. Uzm. Vet. Hekim Yücel Ası - Tavukculuk Kılavuzu
3. Prof. Dr. Müjgan İzgür Doç. Dr. Mehmet Akan - Kanatlı Hayvan Hastalıkları
4. Cemal Erensayın - Tavukculuk 1,2,3
5. Vet. Hekim Velican Çelik - Kanatlı Sağlık Temel ilkeler ve Uygulamaları
6. PROLAPSE IN LAYING HENS - Dr. Jacquie Jacob, University of Kentucky
7. Prolapse of the Oviduct in Poultry
Rodrigo A. Espinosa
, DVM, DACPV, Aviagen
8. Last full review/revision Aug 2019 - Rodrigo A. Espinosa
DVM, DACPV, Aviagen
9. Uterine Prolapse in Poultry 9/8/2017 - Khaled Fadlallah Mohammed / Veterinary Doctor, Cairo, Egypt.
10. Prolapse in Poultry Kept in Small and Backyard Flocks - Dr. Jacquie Jacob, University of Kentucky
11- Yumurta Tavuklarında Prolapsus - Ahmet TEKELİ, Kazım BİLGEÇLİ, Cevdet Gökhan TÜZÜN Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Van
12- Türkiye’de Yetiştirilen Değişik Orijinli Kazların Verim Özellikleri -
Muammer TİLKİ
Kafkas Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Zootekni Anabilim Dalı
13- Muhtelif İllerde ki Kümeslerde Karşılaştığımız Kıç Çıkması (Prolabsuz) Vakıaları - Mustafa Kemal Bektaş (2018)