E vitamini, Selenyum ve bakır. Bu üç unsur maalesef üreticilerimizi olumsuz yönde etkilemektedir. Bilinçli üretici ülkemiz gıda kaynaklarının üretilmesi aşamasında en iyi kazanımdır. Amacımızda bu hizmete katkıda bulunmaktır.
Şimdi selenyum ve bakırın hayvan yetistiriciliginde ne kadar önemli olduğuna bakalım:
SELENYUM
Selenyumun en önemli etkisi antioksidan (diğer molekülleri oksidasyon adı verilen kimyasal bir süreçten koruyan çok çeşitli molekülleri (kimyasal bağlarla birbirine bağlanan atomları) kapsar özelliğindedir. Bu özelliği ile kalp krizlerini önlemede de yardımcıdır. Hücrelerin, dolayısıyla dokuların yaşlanma sürecini yavaşlatır.
Protein sentezine, büyüme ve gelişmeye katkısı olur. Kan hücrelerinin kromozomlarının zarar görmesini önler. Spermlerin üretimine ve canlılığına olumlu etki yapar.
Kümes hayvanları organik selenyumu için başlıca selenometiyonin (SeMet) şeklinde iki ana Selenyum kaynağı vardır ve bunlar herhangi bir yem içeriğinde değişen konsantrasyonlarda bulunabilir ve inorganik selenyum, esas olarak selenit veya selenat, rasyon takviyesi için yaygın olarak kullanılır. SeMet'in daha etkili olmasıyla birlikte, selenyumun bu iki formunun metabolizmasında ve verimliliğinde temel bir fark vardır. Aslında SeMet antioksidan özelliklere sahiptir, ancak bazı durumlarda selenit bir pro-oksidan (Oksidan üretimine yol açan ve/veya antioksidan sistemleri inhibe eden maddeler) olabilir. Modern kanatlı üretiminde Selenyum eksikliği ve fazlalığı çok nadirdir. Genel olarak, yeterli Selenyum takviyesi, ticari kanatlı hayvanların yüksek üretkenlik ve üreme özelliklerini korumada çok önemli bir faktör olarak kabul edilir.
Selenyumun en yaygın kullanımı kanser ve kalp hastalıklarından korunma amaçlıdır. Bağışıklık sistemini güçlendirmek ve deri sağlığını artırmak amacıyla kullanılabilir.
Selenyum eksikliği insan ve hayvanlarda aşağıda belirttiğim değişik bozukluklara neden olabilmektedir :
- Dokularda dejeneratif (bozukluk) değişiklikler,
- Röprodüktif (üreme) bozuklukları
- Büyüme defektleri (eksikliği),
- İmmun (bağışıklık) bozukluklar,
- Kardiyovaskuler hastalıklara karşı duyarlılıkta artışı
- Kanatlılarda eksudatif diatez (Civcivlerde E vitamini yetersizliğine bağlı olarak gelişen ve kılcal damarların geçirgenliğinin bozulması sonucu deri altı yağ dokusunda yaygın ödemle belirgin bir damar hastalığı.),
- Pankreatik fibrozis,
- Kuluçka oranı ve yumurta veriminde düşme, gelişme ve tüylenme bozuklukları
Selenyum noksanlığında gözlenen durumlardır
Hayvan rasyonlarında Selenyumun toksisitesi 1932 civarında fark edildi. Bununla birlikte, on yıl sonra Selenyum eksikliğinin birçok olumsuz etkiye yol açtığı açıktı. Yetersiz büyüme ve gelişme, zayıf tüylenme, azalan yumurta üretimi ve kuluçka kabiliyeti, pankreas dejenerasyonu, beslenme kas distrofisi ve karaciğer, kas ve kalpte nekrotik lezyonlar gibi yukarıda belirttiğimiz belirtiler Selenyum eksikliği olan hayvanlarda bildirilen etkiler arasındadır ve bunların tümü, hayvanlar için büyük ekonomik kayıplara neden olmuştur. Düşük Selenyum seviyeleri bağışıklık fonksiyonunu azaltır ve hayvanlar beyaz kas hastalığı, kalp kası metamorfizması, kılcal damar hastalığı, kanser, anemi ve karaciğer kanaması gibi hastalıkları geliştirmeye daha yatkındır. Selenyum toksik bir element olarak öngörüldüğünden, takviye önerileri, dokulardaki Selenyum konsantrasyonlarını önemli ölçüde artırmadan Selenyum gereksinimlerinin karşılanmasını sağlamak için tasarlanmıştır. Bu şekilde insanlar, gıda ürünlerinden Selenyumun “toksik seviyelerini” almaktan korunmuştur Avrupa Komitesi mevzuatına göre izin verilen maksimum toplam yem Selenyum konsantrasyonu 0,5 mg kg -1 DM'dir (kuru ağırlık). 2014 yılında DL-Selenometiyonin, tavuklar için 1,5 mg Se/kg'a kadar besi için güvenli olduğu gösterildikten sonra organik Selenyum kaynağı olarak kabul edildi.
Selenyumun fazla alınması da selenyum zehirlenmelerine sebep olmaktadır
5 ppm'den fazla selenyum içeren yemlerin yenmesi, gaga anomalileri nedeniyle kabuktan çıkamayan embriyoların deformiteleri nedeniyle yumurtadan çıkma gücünü azaltır. Gözler tek taraflı hipoplastik veya aplastik olabilir ve ayaklar ve kanatlar deforme olabilir veya az gelişmiş olabilir. 10 ppm'deki selenyum, yumurtlama rasyonunda seleniferli tanelerde olduğu gibi, genellikle kuluçka randımanını sıfıra indirir. Yumurta üretimine giren genç yumurtlayan tavuklar, yaşlı tavuklardan daha hassastır.
Olgun kanatlı yemlerinde domuzlara, sığırlara veya atlara göre daha fazla selenyumu tolere eder ve yumurtalarının zayıf kuluçka kapasitesi dışında zehirlenme belirtileri göstermezler. 8 ppm selenyum içeren başlangıç rasyonları civcivlerin büyüme hızını azalttı, ancak 4 ppm'nin gözle görülür bir etkisi olmadı. 2.5 ppm kadar az içeren rasyonlar, gıdalarda önerilen tolerans sınırını aşan selenyum konsantrasyonlarına sahip et ve yumurtalarla sonuçlanmıştır. Sodyum arsenit ve bazı organik arsenikler yumurtacı tavuklara selenyum ile uygulandığında kuluçka randımanı artmıştır.
Tüm kanatlılarda selenyum, hem noksanlık durumlarında oluşabilecek bozuklukları önlemek hem de et veya yumurta verim özelliklerini iyileştirmek için kullanılmaktadır
Selenyum, vitamin E ile birlikte güçlü bir antioksidan ve hücre koruyucusu olarak çalışır. Vitamin E noksanlığı yanında bir de selenyumca eksik beslenme söz konusu ise karaciğerde bozulma, ensefalomalasi (Beyinde erime ve yumuşama) , eksüdatif diyatez (Civcivlerde E vitamini yetersizliğine bağlı olarak gelişen ve kılcal damarların geçirgenliğinin bozulması sonucu deri altı yağ dokusunda yaygın ödemle belirgin bir damar hastalığı. ) ve beyaz kas hastalığı da görülmektedir.
Selenyum, E vitamini eksikliği ile beraber görülür. Oğlaklarda, buzağılarda ve kuzularda muskuler distrofi`ye (Duchenne Musküler Distrofi (DMD) kas hastalıkları arasında en sık karşılaşılan hastalıktır. Sadece erkeklerde görülür) neden olan ve reprodüktif (Üreme ) açıdan önemli bir iz elementtir. Bu iz element eksikliği genelde rasyonlardaki miktarlarının azlığına bağlı olarak şekillenir; bunda en önemli faktör yetiştiriciliğin yapıldığı coğrafyanın toprak yapısıdır.
BAKIR
Bakır izmineral:
Bakır eksikliği, Bakır vücutta konnektif dokuların (bağ doku), kan ve enzim sistemlerinin bir elemanı olarak görev yapar. Bakır dışarıdan alınmak zorundadır ve eksikliği bakırca fakir olan arazilerde yetiştirilen yemlere bağlıdır. Bu element beyin, böbrek, kalp, kıl ve yapağıda yüksek konsantrasyonlarda bulunur. Bakır %90 oranında seruloplazmine (memelilerde cu(+2) bakır taşınmasını sağlayan protein) bağlı olarak kanda bulunurken %10 eritrositlerde bulunur. Demirle yakın ilişkisi olup demirin hemoglobine dönüşmesinde, akyuvarların oluşmasında ve aktivitelerinde görevlidir.
Ülkemizde insanlarda da bakır yetmezliğine bağlı bazı bölgelerde kısırlık olduğu tespit edilmiştir. Buna paralel olarak hayvanlarda da bu rahatsızlık görülmektedir.
Bakır eksikliğinde:
- Kıl, tüy ve yapağı yapısında bozukluk,
- Büyüme geriliği,
- Anemi (kansızlık), diyare,
- Eklem bozuklukları ve fertilite (Doğurma yeteneği, verimlilik
........ bozukluklarına yol açar. Bu fertilite bozuklukları gebe kalma oranındaki düşmeler, erken embriyonik ölümler ve retensiyo sekundinarum (Retensiyo sekundinarum (RS), çiftlik hayvanlarında buzağılamayı takiben görülen önemli bir puerperal hastalıktır. ) olgularıdır. Özellikle de embriyo gelişimi sırasında santral sinir sisteminin gelişimi üzerine etkisi bulunmaktadır. Bilindiği üzere bakır yetersizliği görülen bölgelerde doğan yavrularda neonatal ataksi (Fetal bakır yetersizliğine bağlı, kuzu, oğlak ve domuz yavrularında görülen, klinik olarak anemi, gelişme geriliği, verim düşüklüğü, döl verimi bozuklukları, kıllarda renk kaybı, yapağı kalitesinin bozulması, ishal, sendeleme ve kaslarda koordinasyon bozukluğu ) olgularına rastlanılmaktadır. Genellikle hastalıkların ortaya çıkışı ilkbahar ve yaz aylarına denk gelmektedir.
Bakır yetersizliği meradaki bakır noksanlığının yanı sıra arazideki kadmiyum, molibden, çinko, demir, kurşun ve sülfür varlığına bağlı olarak rumende oluşan tiyomolibdatların bakırdan yararlanmayı azaltmasıyla da şekillenebilmektedir. Uzun vadede sorunun tekrarından kaçınmak için hayvanların yem karışımına yeterli oranda bakır ilavesinin sağlanması önemlidir.
Hayvanların arka ayak kontrolünü kaybederek yere düşmeleri ve köpek oturuşuna benzer oturmaları (ataksi) tanı için önemli bulgulardır. Bunların yanı sıra yürüme problemleri, eklemlerde büyümeler, fleksor tendonlarda ( bükücü kas) çekmeler nedeni ile tırnak uçlarına basarak yürüme ve kuzularda kısmi felç tabloları hastalığın önemli klinik bulgularıdır. Kesin tanı serum bakır değerlerinin belirlenmesi ile konulur.
Bakır sülfat, kümes hayvanlarında mahsul mikozunun (Candida aşırı büyümesi) veya spesifik olmayan sindirim sistemi bozukluklarının tedavisi için bir su katkı maddesi olarak kullanılmıştır . > 1 g'lık tek doz bakır sülfat ölümcüldür. Belirtiler sulu ishal ve halsizliktir . Nekropside, bağırsak yolunda yeşilimsi, seromik bir eksudanın eşlik ettiği, taşlık zarında nezleli bir gastroenterit ve yanıklar veya erozyonlar bulunur.
Rasyonlarda bakır ve kobalt konsantrasyonları karaciğer, taşlık ve kasta ve kobalt içeriğinin artmasına neden olmakta, bakır ve kobalt yüksek konsantrasyon uygulamaları civcivlerin vücut ağırlığını da azaltmaktadır. Öte yandan, bakır ve kobalt uygulamalarından sonra civcivlerde karaciğer ağırlığı önemli ölçüde (P<0.05) azalmıştır. Bu Selenyum ve bakir iz minerali tüm vitamin ürünlerinde bulunmakla birlikte VitaPlus vitamin ürünümüzde mevcuttur. Üreticilerimize hayırlı bol kazançlar diliyorum. Saygılarımla..
KAYNAKLAR :
1. Animal Sustentation Center – Vitaminler ve Önemi
2. T.C. Sağlık Bakanlığı – Vitaminler Mineraller ve Sağlığımız (2008)
3. Ank. Ünv. Prof. Dr. Arif ALTINTAŞ – Vitaminler
4. Dr. B. Faruk Erden, Dr. Pelin Tanyeri - Ülkemizde Vitamin ve Mineral Eklentilerin Akılcı Kullanımı
5. Ank. Ünv. Prof. Dr . Gazanfer BİNGÖL – Vitaminler ve Enzimler
6. Mustafa Yeşil, Serpil Sarıözkan - Dişi Üreme Sistemi Açısından Önemli Bazı Vitamin ve Mineraller
7. Prof.Dr. Hasan Rüştü Kutlu, Prof.Dr. Murat Görgülü - ZM-208 Genel Yayvan Besleme Ders Notu
8. Medikal Akademi - A, B, C, D, E ve K Vitaminleri hakkında temel bilgiler ve sağlığa faydaları
9. Bakın Tarım Ürünleri San. Tic. Ltd. Şti ürün katalogu
10. Melike Sudenur Bektaş - Kazlarda Probiyotik ve Vitaminin Üretim Üzerine Etkileri Tübitak Projesi Çalışması