“Türkiye’de en çok yağmur yağan ve en az şemsiye satılan yer Çayeli’dir.” dedi bize Çayeli’de misafiri olduğumuz İsmail Boğdan bey. Çayeli’de geçirdiğimiz üç gün ufkumuza ufuk kattı. Rize’nin yaklaşık 20 km. doğusunda bir sahil kenti ama hemen arkasında bir duvar gibi yükselen dağlar kenti sahile sıkıştırmış ve üç vadiyi kesen Büyükdere, Sabuncular, Aşıklar, (Şairler) ve dereleri gür akıyor. Çayeli’den kent içinde levhalardan anlıyoruzki Çayeli’den Yanıkdağ 5, Çilingir 6 Kaçkar 11 km. mesafededir.
Okumuş Caddesinden 500 m2 lik Sülün Kuşu koruma alanına gidiliyor. Lale Restoran Hacıbaşı Cami’nin hemen arkasında ve İstanbul’un meşhur lokanlatalarına taş çıkartacak derecede zengin menüsü ve paerk yeeriyle hizmet veriyor.
Mehmet Ali Paşa (1813) i Çayeli Hemşin Köyü (Kaptanpaşa) Osmanlı Sadrazamı olup cami önündeki meydanlıkta açıklama levhası var.
Halk arasında Cami hakkında söylenceler var. Rusyadan bomba atılınca cami minaresi bir dağa bir sola yatıyormuş. Cami inşa edilirken ustalar bir sıra taş dizip eve gidiyormuş ertesi sabah geldiklerinde bir iki sıra daha taş dizildiğini görünce şaşırıp kalıyorlarmış.
Osmanlı Türkçesi belgelerde Trabzon Vilayeti, Lazistan Sancağı Kazası? olarak gözüken Çayeli’ye eskiden Mapavri deniyormuş.
3-6 Eylül 2019 günleri arasında İsmail Boğdan beyin evinde düğün vesilesiyle dört gün misafir olarak konakladığımız Çayeli’de üç gün içinde Merkez Hacıbaşı Camisi’nde birkaç kez namaz kıldık.
Çayeli İlçe Merkezindeki Eskipazar Mahallesi, Çayeli, Hopa, Hacıbaşı Cami adıyla Diyanetin cami harimindeki açıklama levhasında 1788-1789 arasında inşa edildiği yeni Türkçe harflerle yazar. Ama cami kapısında 1124 / 1708 olarak açıklanmaktadır. Osmanlı Türkçesiyle iki adet cami ana girişi sağında ve solunda yapım, tamirat? kitabesi vardır. Taş çatılı kiremitten yapılmış kâgir havası veren cami ahşap minberi ve düzensiz kesme taştan yapılmış mihrabı ile dikkati çekiyor. Minberi ve harimdeki direkler ağaçtan (hangi ağaç?) yapılmıştır.
Büyükdere, Sabuncular, Aşıklar Dereleri Osmanlı Türkçesi belgelerinde Lâzistan sancağı (Rize, Hopa, Çayeli, Pazar, Hemşin) olarak Trabzon Vilayeti sancağı kazası olup geçen mutasarrıflık? olarak geçtiğini düşündüğümüz Çayeli yağış durumu son derece önemlidir Mikro kilima da önem kazanmıştır. Rize meteoroloji ile işbirliği yapılarak Çayeli Belediyesi desteğinde Çayeli mikro kilima özelliklerini ortaya çıkaracak kayıt kuyudatın elde edilmesi için bir ara istasyon tesisinde fayda olduğunu düşünüyorum.
Minaresiz ve kubbesiz şadırvan müştemilatıyla Çayeli’nin simgesi olacak derecede önemli ve Çayeli’nin gururu olan tarihi cami ile ilgili istemlerimizi Çayeli Belediye Başkanlığı’na ilettik. Sanal ortamdan ilettiğimiz istemlerimizi burada da yayınlıyoruz: Birinci istemimiz: Cami kapısındaki 1124/1708 tarihinde bir uyumsuzluk vardır. Eğer hicri 1124 tarihi ise o zaman miladiye çevirdiğimizde 1712 olması gerekmektedir. Hesap şöyle olmalıydı:
1124 hicri tarihi 33 yıla böleriz: Elde edilen rakam 34.06 oluyor. Bu durumda eğer 34 tam rakamından sonra . (nokta) işaretininin ardından gelen küsürat kurala göre 5 (beş) ve üzeri bir rakam olsaydı 34 rakamını 35 e yuvarlaycaktık. Burada böyle bir durum söz konusu değildir. Buna göre 34 olarak kalacaktır.
1124 hicri yılından 34 rakamını çıkarırız: 1090 rakamını elde ederiz.
1090 rakamına 622 rakamını ekleriz: 1712 yılını buluyoruz.
Bu duruma göre kapıdaki levhanın düzeltilmesi gerekir.
Ayrıca Diyanet İşleri Başkanlığı’nın 1788-1789 tarihlerinin içeriği nedir bilemiyoruz. Konuların açığa çıkarılması gerekmektedir.
İkinci istemimiz:
Çayeli insanı gurbetçidir. Bu vasfını iyi kullanacak bir şansı yakaladığında da kullanır. Hal böyle iken neden Çayeli ile ilgili Başbakanlık Arşivlerindeki belgeleri günümüz Türkçesine aktaracak çalışmalar yapılmamaktadır. Şöyle bir yol güdülürse hem Çayeli hem de ülkemiz kazanacaktır. Çayeli kökenli veya Çayelili olup da üniversitede edebiyat ve ilâhiyat dallarında okuyan gençleri aşağıdaki koşullarda burslandırarak Çayeli’nin kayıt kuyudatı çıkarılabilir.
Tespit edilecek öğrencilere ayda 2000 lira ödeme yaparak üniversite birinci sınıftan itibaren mezuniyet tezi, lisans tezi, yüksek lisan ve doktora tezlerini “Osmanlı Türkçesi Arşivlerinde Çayeli Belgeleri” çalışmak koşuluyla burslandırılmaları temin edilmelidir.
Bu amaçla öğrencilerin aileleri ve kendileri ile görüşerek devamlı iletişim halinde olmalı ve teşvik için hazırladıkları makaleler de Çayeli yerel imkânlarıyla basılıp halka dağıtılmalıdır.
Çayeli hakettiği yeri ve ilgiyi Çayeli insanına Belediye ve Çayeli esnafının vereceği burslarla yetiştireceği ilim adamlarıyla kazanabilir. Bu ülkemize ve milletimize örnek bir davranış olur, kanısındayız. Çayeli halkının içten ve samimi izlenimlerine güvenerek bu yazıyı kaleme aldık. 2019 Eylül Ayı birinci haftasını geçirdiğimiz Çayeli notlarını okuyucularımıza sunduk. Selâm Çayeli’ye.