Portekiz (17. yüzyıl), İngiliz (1800-1806), Hollanda (1755-1942) ve Japon (1942-1945) gayri müslim sömürüsü altında asırlarca süren bir İslâm dini yaşantısının adeta karakterleşmiş ve huy haline gelmiş; mezkur dinin olmazsa olmaz denen kuralları ile de uzlaşmayan dini uygulamalar içinde yerleşip gelişmiş ulusal karakterin altında eritilip uyuyan bir kimliğe bürünmüş din zihniyetini Endonez İslâm bilginleri kavramları kökenbilim ve tarihinde rahatlıkla görebiliriz. Gerek sömürge ve işgal dönemlerinde gerekse bağımsızlık döneminde Endonezya İslâm cemaatinin tartışmasız en etkin ve sözü dinlenir gurubu İslâm bilginleri olduğundan şeriat ve din zihniyeti korunma altına alınmış gurubun (mahmiler) siyasi ve sosyal hayatın her aşamasında varlıklarını sürdürdüğü Endonezya’da ekonomik ve siyasi etkinlikleri baskındır. Yazımızda üzerinde duracağımız İslâm bilginleri içinde en ayrıcalıklı olanlar; devlet zırhı içinde olup Endonezya İslâm Bilginleri Kurumu, Mui, Müslümanları Evlendirme Dairesi, Kua, Şeriat ve Şeriat Temyiz Mahkemeleri, Pengadilan Agama ve Tinggi Agama, Kementerian denen Bakanlıklar ile Bakanlıklar içinde etkin konumunu korumakta olan din adamlarına özellikle dikkat çekmek isteriz. Özellikle MUI denen Endonezya İslâm Bilginleri Kurumu ile din adamları Halk Temsilciler Meclisi’nin (DPR) bile üzerinde; ilk ve son merci olarak görev yapmakta olması Endonezya’da İslâm zihniyetinin devlet yapısı içindeki tartışılmaz gücünü göstermektedir. Endonezya’da İslâm bilginleri ad, ünvan ve işlevleri sadece sözcük ve zihniyet üzerinde değil aynı zamanda tarihi gelişimine de geniş bir ölçekte bakacak ufka da işaret eder. Kavram ve sözcük olarak umulduğundan da zengin bir tarihi birikim içinde yerleşmiş terimler Endonez din zihniyetinin işlevlerinin mazide ve nasıl bir çizgi izlemekte olduğunu; gelecekte nasıl bir çizgi izleyebileceğine dair kanıt ve ipuçları verir. Özellikle İslâmi düşünce ufkuna ışık tutar. Sınıflandırmada sadece dini işlev üstlenenler ile dini işlevi yanısıra mesleki yönleri ile de dini işlev ve mesajları ağır basanların bir arada ve aynı din bilginleri içinde görülmesi Endonez insanının din zihniyetinin hemen hemen her yerde, koşulda egemen olduğunu gösterir.
Endonez din adamlarını konu bölümlemesi yöntemiyle şu şekilde sınıflandırabiliriz: 1.Endonez asıllı yerli ve ulusal karakterli din adamları: Endonezya yerlisi din adamlarını zihniyet ve çizgileri bakımından üç ana gurupta toplayabiliriz:
1.1. Abangan denen ve Türkiye’deki şaman veya dedeler ile kıyaslanabilecek; halkın bağdaştırmacı zihniyetini temsil eden Hindu –Budist ve İslâm dini geleneklerini uzlaştıran uygulamaların önderleridir. Penghulu denen kavim (aşiret, budun, oymak) önderleri ile Orang Pintar denen Türkiye’de cinci diye adlandırılanları da kısmen bu alan içinde düşünebiliriz. Folklorik dini uygulamalar olup Endonezya’da “kitabi İslâm” anlatanların dini tasarımlarından daha insani ve sevecen yüzü ile kendini göstermektedir. Abangan denen köy ve kırsal kesim din adamlarının uygulamaları ile denilebilirki Hindistan’da çatışma alanı olan İslâm-Hindu ritüelleri Endonezya adasında barışık ve senkretik tarzda bir arada barışık bir şekilde yürütülmektedir. Ancak Suharto dönemi (1965-1998) sol ve muhalif kırımı hareketinde santri denen kitabi İslâm çizgisi talebeleri başta olmak üzere devlet güçleri tarafından katliama uğratılmışlar ve etkileri iyice azaltılmıştır. Bir değil bir çok müslümanlık var diyen Ethem Ruhi Fığlalı hocamızın tespitleri Endonezya adası uygulamalarından bakıp da değerlendirdiğimizde yerinde ve doğrudur. “Kejawen İslâm” denen “Cava İslâmı” bir mezhep olmayan ama bir yaşam biçimi ile adeta ayrı bir din imiş gibi sentez yapılmış Hindu-İslâm karışımı bir ekol önderleridir.
Esasında tarihi olarak baktığımızda 16. yüzyılda Hindistan’da kurulan Sih dini İslâm-Hindu- Hiristiyan karışımı bir sentez din olup Endonezlerin ulusal karakteri İslâm olmasına rağmen hiçbir şeye hayır demeyen çizgiyi adalarda da sürdürdüklerini gösterir.
1. 2. Kiai denen ve Türkiye’deki ilâhiyatçı ile karşılaştırılabilecek Pondok Pesantren, Madrasah ve İslâm mekteplerinde eğitim alan santri çizgisi dediğimiz daha kitabi ve teolojik yönü ağır basanlardır. Zaman zaman habip hocaefendilerle kapışırlar.
Şemada durumu görelim: Kişisel izlenimlerimiz ile edindiğimiz bilgilere ve en büyük Üniversite hayat mektebine dayanarak yaptığımız sınıflandırmadır:
MUI denen İslâm Bilginleri Kurumu ile Kementerian Agama denen Din Bakanlığı ve KUA denen Sadece Müslümanları Evlendiren Kurum, Pengadilan Agama ve Tinggi Agama denen şeriat Mahkemeleri kurumları içinde kümelenmiş din adamları aynı çizgidedir. Fakih adı verilen İslam Fıkıhçılarının çıkarılan yasa üzerinde yargısal içtihadda bulunması ve hükümetin de bunu göz ardı etmemesi Endonezya toplumunda devlet kürsüsü ile din kürsüsünün zaman zaman aynı işlevi gören otoriteler tarafından işgal edildiğini gösterir. (1) Kiai’ler Endonezya toplumunun resmi din adamı gibi her yerde tutulmakta ve sevilmektedirler. Ancak tarihe ve uygulamalara baktığımızda Kiai denen ve bugün Muhammadiyah, Nahdetul Ulama gibi İslâmi guruplar içinde ağırlıkları daha da hissedilen ilâhiyatçıların hak ettikleri kadar berrak, onurlu ve temiz sicilleri olup olmadığı da tartışmalı bir konudur.
1.3. Üstad ve üstaze denen popüler ve tanınmış, İran’daki Ayetullahlar gibi halk içinden çıkan ama eğitim seviyelerinden ziyade hitabet ve zekâlarıyla öne çıkan, bir kısmısı Arabistan İslâmiyeti eğitimi ithal eden televizyonlarda dini programların baş unsuru olarak da toplumu oldukça etkileyen dini liderlerdir.
Özellikle soğuk savaş döneminde 1970 lerden sonra Endonezya toplumunu saran bir üstad bolluğu içinde bazıları için bu da üstad mı denecek derecede gerek bilgi ve gerekse hal ve gidiş bakımından ağırbaşlı olmayan bir hafiflikte etken ve etkin liderler olup, erkek olan bir çoğunun iki hanımlı olması dikkati çekmektedir. Her ne kadar yerli ve ulusal karakterli iseler de içlerinde Arabistan yarımadasında medreselerde eğitim alarak Endonezya’da boy gösteren soy esası üzerinden adeta ayrıcalıklı doğan lisanları Arapça düşünüp Endonezce dışarı çıkan, kıyafetleri Arap mintanı, yaşamları tefecilik, bankacılık, hac, umre özetle para merkezli olan habipler (orang habip) ise başlı başına bir ekoldür. İçlerinde Endonezya’ya ihanet eden hainler çıktığı gibi milli değerlerle bağdaşmış olanları da vardır. Sayılarının 1.200.000 civarında olduğunu iddia etmekteler. Bu Endonezya’da televizyonların kamu oyunun peşinden koştuğu bir milyon ikiyüzbin teve programcısı adayı habip var demektir.
(1) Bakınız; Peraturan Menteri Agama No. 4 Tahun 1952, Tentang, Wali Hakim Untuk Luar Djawa - Madura (Makale Endonezya’daki son günlerimizde hazırlanmıştır: 12.02.2014, 06.08 09.34 10.11 Çarşamba, Tangerang Selatan, Pondok Aren, Jurang Mangu Timur, Kalimongso)