17-20. asırda Felemenklerin idaresindeki “saray dansları ikizi” (si kembar tari) Yogyakarta ve Surakarta derebeylikleri saray camiaları siyaset düşmanı olarak birbirlerinin kuyusunu kazarken halk yani maraba sınıfı (kawulon) ise can pazarında bir amansız mücadele içindeydi. İşte böylesi ikilemli koşullardaüretilen danslardan birisidir; serimpi.
Sanatın zirve yaptığı Avrupa operalarına taş çıkartacak derecede gelişmiş saray dansları serimpi ve bedaya’nın arka yüzünde “halk-sefalet” ama ön yüzünde ise “hanedan camiası-ihtişam” ikilileri baş aktörlerdi. Sanat, kültür, felsefe, yaşam tarzı gibi birimlerin gerçekten zirve yaptığı insan olan kadının diğer yarısı olan erkeğe adeta hiçbirşey bırakmayacak derecede tüm erdemlerin sahibi olduğu hayran bırakıcı bir saray dansıdır. Dans deyince çifte kumrular gibi benzeşen Yogyakarta ve Surakarta derebeylikleri kültürü muhteşem muhafazada uzlaşıyor ama “vatan” deyince “amansız düşman kardeşlere” dönüşüyorlar. “En iyi hısım en iyi hasım” olarak birlikteliği tarihte yazamadıkları gibi baş düşmanları Felemenklerle işbirliğine gidip birbirlerini alt etmenin yolunu aradılar. Kültürü muhafazada sağlanan mutabakat bugün de sürdülmekte diğer taraftan unvan ve arazi paylaşımı konusundaki çekişme de aynı hızla devam etmektedir.
Dört hanım dansçıdan biri ve aynı zamanda kurumda doçent sıfatıyla araştırmacı olarak çalışan S.Sn. M.Sn. Rambat Yulianingsih hanım “Cava kültürünü korumak” diye amaçlarını izah ederken “paradoks –paradigma” ikilisini bir araya getirerek izlemek zorundayız. Ayrıcalıklı Özerk Yogyakarta (DIY) Yerel İdaresi Kültür Değerlerini Koruma Dairesi serimpi belgeseli vidyosunu dindaşlarımızı anlamak, onların ruhunu okumak için buna mecbur olduğumuzu tekraren hissederek seyrettik. (1)
Endonezya Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı, (Kemdikbud) Kültür Dairesi (2)sanal ortamında Yogyakarta (DIY) Ulusal Afet Yönetim Kurumu (BPNB) (3) tarafından kaleme alınan yazıda serimpi ile ilgili açıklamada şu bilgiler veriliyor: (4)
Gerek serimpi gerekse bedaya dansı Sultan Agung (1613-1646) zamanında ortaya çıktığında Mataram İslâm Krallığı'nın ihtişamlı günleriydi. Mataram İslâm Devleti 1755’te Felemenklerle yapılan Giyanti Anlaşması'yla Yogyakarta Hadiningrat Sultanlığı ve Surakarta Hadiningrat Sunanate diye iki bölgeye ayrılıp parçalanması belgelendi. Ardından 1757’de yine Felemenklerle yapılan Salatiga Anlaşması’yla Surakarta krallığı da Surakarta Sunanate ve Pura Mangkunegaran olmak üzere 2 beyliğe ayrılıp dağıldı. Böylesi sosyal ortamda Felemenk sökedüş idaresi altında onlarca bedaya ve serimpi dansları varyantları doğup gelişip kendi tarz ve özellikleri oluşturuldu. Siyasi bölünme serimpi dansını etkiledi, dansın özü hala aynı olmasına rağmen, hareketlerde farklılıklar oluştu. Birbirlerini karşılıklı olarak etkilediler ve her iki kentteki derebeyliklerde dört sarayda uzun hikâye geçmişi ve derin anlamlı çeşitli türleri doğdu ve gelişti. Hanedan dansı olarak Surakatra ve Yogyakarta’ya özgün olan serimpi Cava’ya yayılıp benimsenmiş ve diğer idarelerde kaymakamlar tarafından hükümranlığını simgeleyen bir dans olarak icra edilmiştir. Buna örnek olarak 1864 tarihli Batı Cava, Bandung kaymakamı (bupati) serimpi dansını verebiliriz. Yazılı kaynaklara göre en eski serimpi formu, Surakarta derebeyi Sri Pakubuwana V (1785-1823) tarafından oluşturuldu. Serimpi Ludiramadu adını taşıyan dans Maduralı annesinin hatırası için yaratıldı. Daha sonra dans uzmanları tarafından çeşitli türleri üretildi. Serimpi Mandrarini dansı diğer klasik Cava dansları gibi kutsal bir dans olarak sınıflandırılmadığından ilgilenen herkesin dansı öğrenebileceği kabul edildi. Serimpi, bedhaya dansı kadar ulu kabul edilmese de Hindu Cava döneminden gelen kralın gücünü sembolize eden yadigârlarla aynı kutsallığa sahiptir. Bu dans 1788-1820 döneminde Surakarta sarayında ortaya çıkıp gelişti. 1920'lerden itibaren, bu klasik dans talimi Yogyakarta öğrenci parkları ve Krida Beksa Wirama dans ve müzik derneklerine dahil edildi. Endonezya bağımsızlığından sonra hem Solo'da hem de Yogyakarta'da müzik akademilerinde de öğretildi.
Serimpi dansı başlangıçtan beri, Cava saraylarında çok özel bir konuma sahipti ve varyantları saraydaki üstü kapalı yanları açık pavyonda (pendopo) icra edilirdi. Saray salonlarının bir parçası olarak ve kutsal doğası nedeniyle diğer dans performanslarıyla karşılaştırılamazdı. İşte bu nedenle daha başlangıçta sadece saray tarafından seçilen insanlar tarafından gerçekleştirilebiliyordu. Daha sonra zihniyet değişti: Bedhaya danslarından daha az kutsal olan srimpi dansları, sadece saraylarda değil, aynı zamanda Cavalıların törenleri ve festivallerinde de sıklıkla gerçekleştirildi. Nitekim saray duvarları dışında Tari Serimpi Lima adlı bir halk dansı Doğu Cava, Malang, Ngadireso köylük alanında halk arasında icra edilmektedir. Doğal olarak amacı değişir: Ruhunu arındırma, kötü bahttan kurtulup nasibini artırma, miskinlikten kurtulma, bereket ve bolluk, biricik çocuk sahibi olma (upacara ruwatan) amaçlı icra edilir. Esasında ruwatan Bali’den batısındaki Cava’ya ithal edilmiş Hindu destanı olan ve yeraltı dünyasının tanrısı; ışığın ve dünyanın yaratıcısı olarak da adlandırılan Bethara Kala ile bağlantılı olup şanssız insanları yiyip bitiren zaman ve yıkım tanrısı olarak insanları korumak ve kurtarmakla ilgili bir halk dansıdır. (5) Bu da göstermektedirki Serimpi Lima, heyecan, erotik ve kutsallık temaları köy cemaatinin fikirleri ile faaliyetlerinin yanısıra yüksek hevesle (impi) ve dört gözle bekledikleri umutlarının bir tezahürüdür. Serimpi sosyo-kültürel çevreyi çok güçlü bir şekilde etkilemiş, etnik ortamda davranış konusunda büyük bir otoriteye sahip olduğunu kanıtlamıştır.
Dr. Priyono’ya göre göre serimpi adı kök kelime rüya (mimpi) ile bağlantılı olabilir. Mesele şu ki, 3/4 ila 1 saat boyunca zarif dansları izlerken, seyirci başka bir aleme, yani hayal dünyasına götürülmüş gibi olur.
Kanjeng Brongtodiningrat'a göre, Serimpi dansçısının kompozisyonu dört rüzgâr yönü ve dünyanın dört elementini sembolize eder: Ateş (grama, api) rüzgâr, hava (angin, udara) su (toya,air) toprak, kara (bumi, tanah) Sarayın direklerini simgeleyen bir dikdörtgen oluşturan dört kişi simge bolluğu içinde yorumlanır.
Kralların dört kadınla evlenme hakkı olduğu, hanedanlar arası kız çocuklarını kaçırma kavgaları, hanedanlar arası ticaret, metres öyküleri, şovalye hanımlar, dört yaşında kız çocuğu bahadırlar gibi temaları işleyen serimpi dansları halen canlılığını sürdürmektedir. Örneğin Yogyakarta Sarayında icra edilen Srimpi Teja Uyon-uyon dansı Sri Sultan Hamengku Buwono VIII (1921-1939) zamanında üretilmiştir. Bu klasik dans; Serat Menak adlı menakıpnameye göre ilâheler arasındaki mücadele ve kardeşinin intikamını almak isteyen Dewi Regganis’in öyküsü dillendirilir. Gelecekte bir Endonez sanatçının yeni senaryo üreterekbir serimpi dansı ile ortaya çıkarsa şaşırmamalıyız.
(1) İzleyiniz: A.https://www.youtube.com/watch?v=sGG1aIDG1fc
B. https://www.youtube.com/watch?v=aGxAQkB8b3k
(2) Balai Pelestarian Nilai Budaya Daerah Istimewa Yogyakarta
(3) Badan Nasional Penanggulangan Bencana; https://bnpb.go.id/
(4) Penulis BPNB D.I. Yogyakarta -August 1, 2018 https://kebudayaan.kemdikbud.go.id/bpnbyogyakarta/serimpi-mandrarini-mahakarya-dari-pura-mangkunegaran/
(5) Ninik Harini, Makna Simbolis Srimpi Lima pada Upacara Ruwatan, Makna Simbolis Srimoi Lima Pada Upacara Ruwatan Di Desa Ngadireso Poncokusumo, Jurusan Seni dan Desain Fakultas Sastra Universitas Negeri Malang, Teori Hermeneutika Gademerian Tekstual Kontekstua. Sesaji Masyarakat Kebudayaan 60, Bahasa Dan Seni, Thn. 40, No.1, Februari 2012, Jumlah hlm. 15. Hlm.55- 69 Doğrudan indirim adresi: http://sastra.um.ac.id/wp-content/uploads/2012/08/6-Ninik-Harini-Layout.pdf
https://jv.wikipedia.org/wiki/Tari_Srimpi
https://www.youtube.com/watch?v=aGxAQkB8b3k