Pondok Pesantren mektepleri Endonezya’da devlet adamlığından tutunuz, köydeki hocaefendiye kadar çok geniş alanda yaygın olan kiai denen hoca efendilerin, üçlü takımerkin ulama merkez olmak üzere, militer (asker) ve umara (devlet adamı) kolunda her zaman karşılaşabileceğiniz önderlerinin yetiştiği eğitim-öğretim yuvalarıdır. Böylesi bir önemli işlevi gerek tarihte gerekse halen de yerine getirmekte olan Pondok Pesantren’ler son derece önemli bir görevi üstlenmiş görünüyorlar. Bir çoğu hemen hemen aynı mimari zihniyetle genellikle iki katlı üç yönden kuşattığı; ortasındaki toprak alanı çevreleyen ve geniş bir araziyi işgal eden okullardır.
Eskiden böyle idi, şimdi de aynı zihniyetle inşa edilmeye devam etmektedirler. Denilebilir ki çok çeşitlilik gösteren ve devlet ile şeriat merkezli iki ayrı doğrultuda ilerleyen ulusal birliği zedelenmiş olmasına rağmen Endonezya eğitiminin odak noktası Pondok Pesantren’lerde yoğunlaşmıştır. Maalesef ülkemizde Endonezya eğitimi üzerinde yapılması gereken akademik çalışmalar yetersiz olduğundan mutlaka incelenmesi gereken ve İslam dünyasının üçte birinin gençlerinin nasıl eğitim-öğretim gördüğü konusuna açıklık getirecek çalışmalar desteklenmediğinden dolayı biz mütevazi bir makale ile konuya çok genel bir bakış getirebileceğiz. Yapmakta olduğumuz Endonezya’da özerklik çalışması sürerken ister istemez konu ile ilgili aşağıdaki yazıyı hazırlamak zorunda kaldık. Kanımızca Pondok Pesantren’ler ilahiyatçı veya eğitimci gençler tarafından enine boyuna incelenerek ülkemize Endonezya İslam eğitimi zihniyeti kazandırılması için geç bile kalınmıştır.
Ana hatlarıyla ;Sejarah Nasional Indonesia, V, Zaman Kebangkitan Nasional dan Masa Akhir Hindia Belanda 1900-1942, adlı eserden tercüme ettiğimiz makalede kişisel deneyimlerimize de yer verdik
Pesantren ifadesi aslen santri ifadesinden türemiş olup Kuran-ı Kerim okuma, yazma öğrenilen yer demektir. Pondok ise Arapça funduk sözcüğünden gelir ve konak yeri anlamı üstlenir. Pesantren ifadesi Jawa ve Madura’da pondok Açe’de menunasah Batı Sumatra’da surau sözcükleriyle karşılanır. Terim anlamı olarak Yatılı İmam Hatip Mektebi diyebiliriz. İslam dini üzerinde derinleşmek temel amaçlı kurumlardı. Kiai denen İslam dinini bilen uzmanlar tarafından işletilen ve onların yol göstericiliğinde eğitim sürecini uygulayan kurumlardı. Öğretme-öğrenme sürecinin uygulanmasında, ustad veya öğretmen işlevini yerine getiren kişiler tarafından da destek görmüşlerdir.
Endonezya'da pesantren denen Yatılı İmam-Hatip Mektebi diyebileceğimiz okulların ne zaman başladığı konusunda bilim adamları arasında görüş ayrılığı vardır. Batı Jawa’da Banten ili batısında 1.778 m. rakımda ve birçok efsaneye söz konusu olan Gunung Karang denen dağlık alanın yamaçlarında halka açık bir eski bir yatılı eğitim kurumu; Pondok Pesantrenlerin ne zaman başladığı tartışmasında ağırlıklı bir yer tutar. Farklı görüşlerin ortaya çıkmasının nedeni mezkur kurumların etkinliklerine içeriği bakımından bakış açısı idi.
Peigeadu dan de Graaf etkinlik içeriği açısından bakarak 16. asırdan beri var olduğunu savunuyor. Marten van Bruissen ise kurum adına bakarak, 1742 yılında; Doğu Java’da Ponorogo ilçesinde Tegalrejo denen yerde, 18. yüzyılın ortalarında yeni bir okul kurulduğunu savunur. Bu yatılı İmam-Hatip Mektebi Sunan Paku Buwana III zamanına denk gelmektedir. Bundan sonra, 1775 dolaylarında, Kiai Jamsai tarafından Pondok Pesantren Jamsaren adlı yatılı mektep Sunen Pakubuwana IV himayelerinde Surakarta’da (Solo) kuruldu. Kiai Jamsari aslen Banyumas’lı (Bugün Orta Java’da (Jawa Tengah) Merkez Kenti Purwokerto olan yerleşim merkezi) olup Surakarta’ya Sunan Paku Buwana IV tarafından halka, devlet memurlarına ve saray görevlilerine cami kurmak ve İslam eğitimi vermek, amacıyla çağrıldı. Bu konuda Mufti Addin adlı mezkur okulun müdürü Pondok Pesantren Jamsaren Surakarta adlı yayıncının adı olmayan 2003 yılında çıkmış eserinde bilgi vardır. O yaklaşık 1800 lü yıllarda ölene kadar mezkur okulda kaldı ve yanındaki külübeye gömüldü. (Abu Tholib, Riwayat Singkat Pondok Pesantren Jamsaren Surakarta Sejak berdiri sampai Sekarang, Surakarta, tanpa nama penerbit, 1997, halaman.4) Mezkur kurumun idaresini oğlu Kyai Jamsari II sürdürdü.
Abu Tholib, Riwayat Singkat Pondok Pesantren Jamsaren Surakarta Sejak berdiri sampai Sekarang, Ebu Talip Yatılı İmam-Hatip Mektebi Kuruluşundan Günümüze Kadar Tarihi Jamsaren Surakarta adlı yayıncısı belirtilmeyen 1997 tarihli eserin 4. sayfasında konu ile ilgili bilgi vardır. Yatılı İmam-Hatip Mekteplerinden birisi olarak tanınmış olmak büyük ölçüde kiai’lerinin şöhretine bağlıdır. Herhangi bir kişinin isminin çekiciliği yatılı mektep öğretimine yakın veya uzak olması nedeniyle değil bireyselliği veya kiai’nin eğitim yuvasını sürükleyici önderliği nedeniyledir. Örnek olarak, bir Yatılı İmam-Hatip Mektebi idarecisi olarak çalışırken daha sonraları Pamelang Kaymakamı (Bupati Pamelang) olarak tayin edilen Kiai Makmur; Felemenkler tarafından işbirliği yapmadığı gerekçesiyle öldürüldü. Başlangıçta Godong kasabasından (Orta Jawa Grobogan ilçesinde) Solo (Orta Jawa) Jamsaren’e taşındı ve sonunda H.H.Hasyim Asyari idaresindeki Tebuireng’e (Doğu Jawa, Jombang ilçesi’ne 5 km. bir dusun yani mezra) ard arda göç etti. Bir kiai’nin karizması ve peşinden sürükleyiciliği manevi ve diğer kişilere verdiği yarar, bolluk ve bereket yeteneğiyle mümkün olabilmekteydi. Herhangi bir kiainin çekici kaynak olmasının temel nedeni; eğer bir kiai herhangi bir yatılı mektepte ölürse öğrencilerinin (mürit, derviş, talebe) bozulup dejenere olması yüzünden birçoğunun bir başka Yatılı İmam-Hatip Mektebine göç etmesidir. Bilindiği gibi santriler Yatılı İmam-Hatip Mektebi öğrencileriydi.
Kiai’nin vefat etmesi nedeniyle ardından mektebin bozulup dejenere olmasından dolayı oğlu babasından kalan mektebi devam ettirmek yerine kendi başına yatılı mektep kurardı. Pondok Pesantren Jamsaren, Solo’da (Surakarta) kurulmuş Kiai Jamsaren’in adını alan en eski yatılı mekteptir. Eğitim-öğretim Arapça, Endonezce ve Bahasa Jawa (Jawa Pegon) denen Jawa Dili’nde olup MI Al Islam Jamsaren adıyla eğitim görür.Serengan Kasabası (Kecamatan) Veteran Caddesi (Jalan) 263 numaradadır. Sadece İslami çalışma merkezi olmayıp sömürü döneminde yatılı okul olarak müslümanların kalelerinden birisidir. Tarihi yatılı okul 1750 yılında kuruldu.
Dönemin Sultanı Banyumas’lı Kiai Jamsari’yi getirtip kurulmasına destek verdi. Şimdilerde Solo Pondok Pesantren Jamsaren adlı eğitim yuvası 600 civarında yatılı öğrenci barındırıyor. Öğrenciler sadece Solo kenti ve çevresinden değil Tegal, Semarang, Banten, Jombang ve Mojokerto’dan da geliyorlar. Okul tarihinde 1830-1878 arasında hemen hemen 50 yıl boyunca bir boşluk oluştu. Okul Müdürü Haji Mufti Addin’e göre boşluğun nedeni;(Lurah Ponpes Jamsaren) kiailer (öğretmenler) ve santriler (yatılı öğrenciler) Pangeran (Şehzade) Diponegoro’nun Felemenklere karşı mücadelesine katılıp sürdürmek için gittiler.Taki sonunda 1878 yılında Kiai Haji İdris Klaten kentinden gelip mesjit inşa edip yatılı eğitim yaşamını canlandırıncaya kadar durum devam etti. Daha sonra yatılıokul birçok ünlü kiai yetiştirdi. Ponpes Tremas, Pacitan adlı yatılı okul kurucusu Kiai Dimyati. Ponpes Langitan adlı mektebin kurucusu Kiai Abdul Hadi Zahid.Ponpes Gontor adlı mektebin kurucusu Kiai Haji Zarkasyi gibi. Bir de bunun yanısıra şu örnekleri de verebiliriz: Eski Din İşleri Bakanı Munawir Sadzali, Halk Danışma Meclisi Başkanı (Ketua MPR) Amien Rais. Kısaca Lembaga Dakwah Islam Indonesia denen kurumun kurucusu Kiai Haji Hasan Ubaidah. (11.Aralık.2012 Metro TV haberi.) Felemenk Sömürge döneminde birçok bağımsız (müstakil) İslam bilgini (sömürge devleti bürokrasi saflarına dahil olmayan) Yatılı İmam-Hatip Mektepleri açtı. 1860’ lı yıllarda tüm Jawa Adasında (yaklaşık 1000-1200 X150-250 km ölçeğindeki alanda) yaklaşık 300 civarında Yatılı İmam-Hatip Mektebi (Pondok Pesantren) açıldığı tahmin edilmektedir. Bunların arasında ünlü Yatılı İmam - Hatip Mekteplerini şöylece sıralayabiliriz: Jawa Barat sahil kenti Cirebon’da iki tane Pesantren Lengkol ile Pesantren Punjul, Jawa Tengah Tegal Pesantren Daya,Jawa Tengah Purworejo, Bagelan, Pesantren Brangkal. Jawa Tengah MadiunPesantren Tegalsari Jawa Tengah Madiun Pesantren Banjasari. Jawa Timur Surabaya Pesantren Cerma (Sartono Kartodirdjo, op. Cit., halaman 222-223) Söz konusu olan yatılı mektepler 18. Asır ortalarında kurulmuştur. (Sartono Kartodirdjo Op.cit. 222-223 sayfa) Mekteplerde normal olarak bir cami, bir öğrenci yurdu bir de kiai lojmanı vardı. Cami; beş vakit namaz ve cuma namazı için ibadet alanı, eğitim-öğretim yerinden oluşuyordu.Bunun dışında eğer cami ile eğitim öğretim ortamı mümkün olmuyorsa bir klasik eğitim sistemine hasredilen ders salonu kullanılıyordu.
Öğrenciler çevre köylerden gelirlerdi. Eğer mektepiyi biliniyorsa, genellikle öğrenciler uzak yerlerden de geliyordu. Öğrenciler yatılı ve gündüzlü olarak ayrılıyordu. Öğrenciler yatılı ise yurttaokul dışından ise civar köylerden geliyorlardı. Sömürü döneminde öğretim için belirlenmiş kurallar ve mevzuat yoktu. Bir sınıfta öğrencilerin yaşları arasında dikkat çekici farklılık görülebiliyordu.
Onlar eğitim-öğretim için öğretmenin etrafını çevreleyerek halka (daire) şeklinde oturuyorlardı. Tüm öğrenim görenler müfredat, yaş, eğitim-öğretim müddeti ve derecelendirmesi gibi tasarlanmış temel kıstaslar olmadan aynı eğitimi aldı. (Deliar Noor, op.cit. halaman 15) Öğreneceklerinin alanını seçmek, öğretim düzeyinde bir alanı belirlemek öğrencinin kendi takdirine kalmıştı. İlk aşamada, Kur'an okumayı öğrenmeye ek olarak, birlikte namaz yükümlülüğüne alışmayı nasıl yerine getirecekleri öğrenildi. Buna ek olarak Allah'a iman, kader, inanç, peygamberler, ibadet ile ilgili ilahiyat sorunları hakkında bilgi, iman meseleleri tevhit ve şirkten uzak yaşam gibi hususlar öğretildi. (Deliar Noor, loc. Cit) Temel dersler genellikle akşam üzeri veya gece verilmesinin nedeni gündüzleyin pirinç tarlalarında yaşlılara yardım etmek içindi. Sık sık ünlü bir yatılı mektebi ziyaret edip kendi dini bilgisini derinleştirmek isteyenler oluyordu. (Deliar Noor, hlm.15-16)
Ders Kitapları veya müfredat Kitap Kuning veya gundul adında müfredat üzerinden değil de ders kitabı üzerinden dersler yapılır.
Pondok Pesantrenler üzerinde ülkemiz adına ciddi bir araştırma yapılmamıştır. Fetö ile mücadele kapsamında Endonezya’da açılacak veya açılması düşünülen okullar için mutlaka incelenmesi gereken eğitim kurumlarıdır.