Endonezya; ekvatorun her iki tarafında, 11° güney ve 6° kuzey enlemleri ile 95° ve 141° doğu boylamları arasında konumlanmış olup; 18.110 ada, yaklaşık 6.000 yerleşim merkeziyle birlikte doğu-batı doğrultusunda 5.150 km. kuzey-güney doğrultusunda 1.900 km. uzunluğunda bir alanı kaplamaktadır. 12 yerel deniz, 54.716 km. sahili, yaklaşık 2 milyon km2 yüzölçümü ile de yeryüzünün dördüncü büyük ülkesidir.
Endonezya; denizler, çoğu aktif yanardağlar, adalar, adacıklar (islet) , tombololar, atollar (yanardağların doğurduğu ada) yarım adalar, mercanlar, girlandlar (yay biçiminde kara gövdesi önünde dizi adalar, adalar yayı) takım adalar, gurup adalar, toplu adalar, tane adalar, batık adalar, ırmak adalar ( kum adalar) yaylanlar, körfezler, su yolları, boğazlar, berzahlar, (kıstak) ırmaklar, ormanlar ükesidir. Bütün bunların güzel sonucu olarak da, tabiat harikaları ile dolu, kaplıcalar ve doğal zenginliğin göz kamaştıracak kadar bol olduğu, petrol, doğal gaz, kömür, altın kaynakları ülkesidir. Aynı zamanda depremler ve tsunami, aşırı yağmur ve nem, sıcaklıklar, seller ve doğal afetler ülkesidir. Papua adasındaki Puncak Jaya tepesi 5.030 m. (bazı görüşlere göre 4.884 m.) ile Endonezya’nın en yüksek yeri olup ayrı bir cazibedir. Ülkeleri kıstas alırsak; kuzeyinde (şimal) Filipinler ve Taiwan, kuzey-doğusunda (şimali şarki) Malezya, Singapur ve Tayland güneyinde (cenub) Avustralya tarafından çevrelenmiş adalar ülkesi Endonezya; Güney-doğu Asya’da, Hint Okyanusu ile Avustralya arasında, kuzey-batısında (şimali garbi) Pasifik Okyanusu tarafından kuşatılmıştır. 2.000 yılı sayımına göre yaklaşık 240 milyon nüfusu olup, hükümet ailelere iki çocuktan fazla yapmamaları hususunda telkinde bulunmaktadır.
Adaların genel coğrafi konumunu ve yeryüzü şekillerini genel bir fikir vermek amacıyla bir benzetme ve karşılaştırmalar yaparak izah etmek isteriz: Türkiye coğrafyası uzmanlarından profesör Metin Tunçel hoca Antalya’nın art ülkesini (hinterlandını) “üç basamaklı merdiven” (gedene, seki, banket) sözü ile izah eder. Anlamı şudur: Burdur yani kuzey yönünden rakım 1.200 m. civarından Antalya’ya rakım 30 metreye inerken, bir merdivenin basamakları gibi üç basamak vardır. Bir basamak inersin 600 metrelere kadar düşersin, bir basamak daha inersin Döşemealtı civarına varırsın. Ardından da kent koduna düşersin. Tıpkı bunun gibi Endonezya adaları da sahillerde 3-40 metre civarındaki rakım, kilometrelerce karaya doğru gidildikçe yükselmekte ve adanın ortalarında yüksek dağlara ulaşılmaktadır. Bazen üç basamak, bazen de dört basamak gibi merdivenler çıkılmaktadır.
Papua, Sumatra, Jawa adasını böyle değerlendirebilirsiniz. Örneğin Papua adası ortasındaki Wamena, Angguruk, Tiom, Ilaga, Enarotali, Kigimani, Dogiyani yerleşim yerlerini doğu-batı doğrultusunda kaplayan alanda; Jaya (5.030 m.) Trikora (4.750 m.) Mandala (4.760 m.) Yaman (4.595 m.) Yaramnapuka (3.370 m.) dağları duvar gibi yükselmektedir. Tepelere çıkmak için basamakları tırmanmak gerekmektedir, bazen düz ovada, bazen dik yokuşlardan dağlara ve eteklere ulaşılabilmektedir. Aynı şekildeJawa adası Halimun (1.764 m.) ile Telagabodas (2.201 m.) arasında çift sıra dizilmiş dağlar da aynı izlenimi vermektedir. Özellikle büyük mikyaslı adalarda yeryüzü şekilleri tekdüze olmayıp vadiler, ırmaklar, ovalar ve tabiat harikaları ile dopdoludur. Ancak Kalimantan adasını bu ilkenin dışında tutmak doğru olacaktır. Ada 3 katlı Antalya merdiveni ilkesine en çok benzeyen yeryüzü şekilleri ile kaplıdır.
1.700 metreyi aşan bir kaç dağ hariç 1.200-900 metre en yüksek basamak, ardından 900- 300 metre ikinci basamak ve 30-200 mtre sahile yakın kesimler olmak üzere üç basamaklıdır. Ama küçük ölçekli bazı adaları rakım 30-150 metre arasında gezinen bir düz ova gibi de düşünebilirsiniz. Papua adasının güneyindeki Dolak adası, Jawa Adası kuzey doğusundaki Madura adası, Kalmantan Orta Kalimantan doğusundaki Sebuku ve Laut adaları ve çevrelerindeki irili ufaklı diğer adalar gibi. Güney doğu Sulawesi açıklarındaki Kabaena, Buton, Wowoni, Muna adalarını da listeye ekleyebiliriz.
Adalarda bazı kıyılarda girintilerin fazla olmasının nedenini Pasifik ve Hint Okyanusunun dev dalgalarına açık kıyıların zamanla yüzbinlerce yılda kara üzerinde işlemesi ile izah edebiliriz. Kıyılarda örneğin Kuzey Maluku, Halmahera adasındaki üç körfez gibi. (Teluk Kau, Teluk Buli, Teluk Weda). Ada kuzeyindeki Jailol - Susupa yerleşim merkezleri arasında uzanan yarım ada ile güneyindeki Sofili- Lemolemo arasında uzanan yarımada; ükemizdeki Gelibolu Yarımadası kıstağı (berzahı) olan Bolayır’ı hatırlatmaktadır.
Tombolo dediğimiz, okyanus sularının ve akıntılarının yüzyıllar çalışmasıyla meydana gelen bitişmiş ada (kıyı veya yığıntı dili, bağlıyan dil, landtited island) türünden, Bandırma Kapıdağı’ndaki gibi adalar; okyanus dalgalarının ve akıntılarının sürüklediği kum ve çakıl parçalarının birikimiyle oluşmaktadır. Endonezya’da Orta Sulawesi adasında Tompe yerleşim merkezindeki kıyı dili güzel bir örnek oluşturmaktadır. Riau Takımadaları içinde yer alan Büyük Natuna adası güneyindeki kıyı dili de aynı mantık ile değerlendirilebilir. Tomboloların çok fazla görülmemesini okyanus dalgalarının fazla çalışması ve deprem kuşağı üzerinde olması ile izah edilebileceğini düşünmekteyiz.
JAWA ADASI
126.700 km2 yüzölçümü, 140 milyon nüfusu ile yeryüzünün en kalabalık adasıdır. En yüksek yeri Semeru aktif yanardağı 3.676 m. rakımdadır. 2 özel eyalet (Jakarta, Yogyakarta) km2 başına düşen kişi (981) ile yeryüzünün en kalabalık adasıdır. Doğu-batı doğrultusunda yaklaşık 800-850 km. Kuzey-Güney doğrultusunda 300 km. ebadındadır. Kuzey- batı, güney-doğu doğrultusunda 1.400 km.ye kadar uzar. Kankuan burnu en doğusundadır.Güneyinde 250 km. Sunda Boğazı var. Avrupa-Asya kara kütlesi ile Avustralya platosu üzerinde deprem hattında konumlandığından bol miktarda deprem olur. Adada faal ve sönmüş yanardağ bol miktarda vardır. Aktif yanardağlar, batı Jawa’dan doğuya doğru Karang (1.778 m.) Gede (2958 m.) Pangrango (3.018 m.) Gede (2958 m.) Telagabodas (2.201 m.) Tangkuban Perabu (2.076 m.) Ciremay (3.076 m.) Pasandayan (2.262 m.) Guntur (2.248 m.) Merbabu (3.142 m.) Yogyakarta kuzeyindeki Merapi veya Marapi (2.962 m.) Sumbing (3.371 m.) Sindoro (3.135 m.) Dieng, Prahu, Willis (2.169 m.) Kelud (1.731 m.) Doğu Jawa Jember doğusundaki Merapi (2.800 m.) Raung (3.332 m.) Argopuro (3.088) Bromo (2.392 m) Lamongan (1.609 m.) Arjuno (3.339 m.) Kawi (2.561 m.) Mahameru (3.676 m.) rakımdaki yükseltilerdir. Sönmüş yanardağlar ise batı Jawa’dan doğuya doğru; Halimun (1.764 m.) Paluha (2.334 m.) Malabar (2.321 m.) Bukit Tunggal (2.209 m.) Cikuray, Galunggung, Ungaran (3.428 m.) Slamet (4.326 m.) Ronggojembangan (2.177 m.) Muna (1.002 m.) Liman (2.563 m.) Anjasmoro (2.2.82 m.) rakımdaki yükseltilerdir. Adada dağlık ve tepelik arazi özellikle güney ve batı kesiminde çoktur. Batısı sıcak kuşak ekvator iklimi tropik iklmi doğusu ise muson iklimi etkiindedir. Çeltik ekimi antik çağlardan beri var olan Cava adasının, 4 büyük kenti Jakarta, Surabaya, Bandung Semerang nüfusu 1 milyonu aşar. Bandung kenti rakımı yüksek (768 m.) olduğundan nisbeten daha serin bir kenttir.
SULAWESI (SELEBES) ADASI
174.600 km2 yüzölçümü ile Dünya’nın 11.büyük adasıdır. 15 milyon nüfusu Endonezya'nın %7.25'ine tekabul eder. Kilometre kare başına 92 kişi düşer. Aktif yanardağ Lampobatang (2.871 m.) ve sönmüş yanardağlar ise; Rantekombala (3.455 m.) Kambuna (2.950 m.) Kabituru (2.655 m.) Ganda Dewata (3.704 m.) ; Paroreang (2.019 m.) Watuwila (2.000 m.) Mengkoka (2.790 m.) yükseltileridir.
KALIMANTAN (BORNEO) ADASI
725.500 km2 yüzölçümü ile Dünya’nın 4. büyük adasıdır. Hemen hemen Türkiye yüzölçümü kadar büyük olup Japonya’nın 1.9 misli büyüktür. Kuzey –doğusundaki Kınabala dağı en yüksek yeri olup 4.095 m. rakımdadır. Adanın kuzeyinde buruna yakın yerde konuşlanmış Kınabalı dağı 4.905 metre rakımı ile oldukça yüksek ve adanın genel yeryüzü şekli içinde istisnadır.
“Dul kadın” anlamına gelen ve bir çok efsaneye de konu olan dağ kendine özgü yapısı ile çevre halkının batıl inanış ve tapınma objesi olmuştur.Genel olarak dağlık bir alanı işgal eder. Sıradağlara tırmanınca yukarıdan bakıldığında; Borneo, Selebes ve Halmahela adaları kuzey-güney doğrultusunda K harfine benzediği için coğrafya bilim adamları tarafından “3K TAKIM ADALARI”olarak adlandırılmıştır. Petrol, gaz, elmas altın, bakır, gümüş, kalay, mangan, antimon doğal varlıkları çok zengindir. Ada üç ülke tarafından bölüşülmüştür: Brueni, Endonezya, Malezya. Adada sönmüş yanardağ çok vardır. Niut (1701 m.) Tentudung (1.122 m.) Baka (2.278 m.) Tukung (1.175 m.) (Piyabung 1.130 m.) (Harung 1.359 m.) Cermaru (1.681 m.) Lawit (1.767 m.) Batuesambang (1.170 m.) Sepathawung (1.728 m.) Beratus (1.233 m.) Suwaran 1.230 m. Batuliangmebang (1.274 m.) Batubrok (2.241 m.) Baayan (1.599 m.) Kiung (1.655 m.) Kalung (1.724 m.) sönmüş yanardağlardır.
SUMATRA ADASI
Sumatra Adasına bazen Sumatera da derler. 473.600 km² yüzölçümü ile Dünya’nın 6. büyük adasıdır. En yüksek yeri 3.805 m. ile Rinji Dağı’dır. Medan kenti güneyinde TOBA gölü yeryüzünün en büyük en büyük krater gölüne sahiptir. Nüfusu 45 milyon olan adanda kilometre kare başına 95 kişi düşmektedir. Sumatra adasında körfezlerden ziyade kilometrelece uzayan kesilmiş cam gibi güneydoğu, kuzey batı yönünde uzayan sahilleri de deprem hattı üzerinde olması ile izah etmekteyiz. Tıpkı Şerefli Koçhisar yönünden Ağaçlı yönüne giderken Tuz Gölü’nün kıyısının adeta kesilmiş cam gibi dümdüz kilometrelerce uzaması gibi. Tektonik depremleri izah eden bir coğrafya harikasıdır bu. Sumatra Adası açıklarında “tespih tanesi” gibi dizilmiş adeta mesafeleri de ayarlanmış Pagai Takım Adaları içinde yer alan Taitanapo, Pagai Selatan, Pagai Utara, Siduamata, Karangmanjat adaları ve diğer adalar da fay hattının işaretini vermektedir. Aynı olguyu, Banda Denizi içinde yer alan Damar Takımadaları için de düşünebiliriz. Kuzey-Doğu, Güney-Batı doğrultusunda dizilen Damar, Teun, Nila, Serua adaları da sanki yukarıdan biri eliyle alıp koymuş gibi denizin ortasında ip üzerine serilmiş kurutmalık meyveleri hatırlatmaktadır. Bütün bunlar coğrafyacıların tespih tanesi ifadesi ile izah ettikleri depremi ve tektonik yapıyı işaret ederler. Türkiye’de Doğu Anadolu’da Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut dağları da aynı olgunun kara kütlesindeki tezahürüdür. Mezkur dağlar da yaklaşık 220 km. lik bir mesafede kuzey doğu güney batı doğrultusunda dizilmiş sönük yanardağlardır. Bu dağlar da Türkiye’nin tespih taneleridir.
BALİ ADASI
Antalya üç basamaklı seki ifadesi Bali adası ile hayli benzeşmektedir. Ada ortasındaki 2.000-3.000 m. arasındaki dağlık alan, eteklerindeki 1.000-2.000 m. arasındaki yaylalık alan ile alt basamak diyebileceğimiz sahillere inen düz ovalar, Bali adası yeryüzü şekillerini ana hatları ile çizer. Merbuk (1.366 m.) Musi (1.215 m.) Patas (1.414 m.) Agung (3.124 m.) Abang (2.152 m.) Batur (1.717 m.) Catur (2.098 m.) Ponen (2.069 m.) Lesung (1.869 m.) Sangiang (2.087 m.) Batukau (2.276 m.) dağları adada yer alır. Genellikle aktif yanardağlar ülkesi olan Endonezya’da Bali adası dağları Gunung (dağ demek) Agung ve Batur dışındaki dağlar sönmüş volkandır. Agung Dağı adada çok sayıda bulunan Hindular için kutsaldır ve ziyaret yerleri vardır. Kuzeydeki yanardağda ateş Tanrısının bulunduğuna inanırlar. Pura Besakih adlı tapınağı da koruyucu Tanrı için inşa etmişlerdir. Çok turist çeken ada; dağlık alandaki gölleri ve ırmakları ile de cazibesini korumaktadır.
SUMBAWA ADASI Saleh Körfezi (Teluk Saleh) tarafından adeta iki ada gibi derin bir şekilde yarılmıştır. Bununla birlikte 8 büyük körfez ada kıyılarını içerilere kadar taşır.(8-11.Nisan.2012, Tangerang .2012, Ali Osman Muş)