Kolesterol: Öldürür mü, Yaşatır mı? Bakalım!

Kolesterol muma bezeyen bir yağ kitlesidir. Hayvan kökenli yağlar ve doymuş yağlarla berber bulunur. Ancak beden kolesterolünün çoğu kendi bedenimizde üretilir. Kanımızda dolaşan kolesterolün %75 kadarı karaciğerimiz tarafından üretilir, %25 kadarı da dışarıdan gıdalarla gelir.

Normal miktarlardaki kolesterol, bedenimizdeki sağlıklı hücrelerde çok önemli işler görür.
Yüksek kolesterol düzeyleri çoğunlukla bulgu vermez. Fakat kalp krizlerinin riskini artırır.

YÜKSEK KOLESTEROL BULGULARI
Yüksek kolesterol genel olarak belirleyici bulgular vermez. Ancak bedenimizin içinde önemli tahribatlar yapar. Kolesterol zamanla damarların içinde birikir ve plakalar yapar. İçi kireç tutmuş bir su borusuna benzer. Bunun tıptaki adı ATEROSİKLOREZİZ( ATHEROSKLORESIS) hastalığı olarak bilinir. Damarlar daralır, kan akımı zorlaşır. Bu da kalp rahatsızlıklarını tetikler. Tayin ve tespiti zor değildir. 20 yaşından büyük olan kimseler bu kolay testi 3 ile 6 yılda bir mutlaka yaptırmalıdır.

LDL(KÖTÜ) KOLESTEROL NEDİR?

Kandaki kolesterolün çoğu düşük yoğunluklu lipoprotein adı verilen proteinlerle taşınır. Kötü kolesterol adını almasının sebebi bir kısım maddeleri de yanına alarak damar içinde pıhtılaşmasıdır. Doymuş yağlar ve trans yağlarla beslenen kimselerin kötü kolesterolü yükselir. Çoğu kimseler LDL’nin 100 mg/L miktarından aşağı olmasını normal kabul eder. Bazı ileri kalp rahatsızlıklarında daha da az miktarlar tavsiye edilir.

Normal: 100 ve daha az
Normale yakın: 100-129 arası
Yükseğe yakın: 130-159 arası
Yüksek: 160-189 arası
Çok yüksek: 190 ve daha yüksek

HDL(İYİ) KOLESTEROL NEDİR?
Bedenimizdeki kolesterolün üçte birine varan kısmı yüksek yoğunluklu lipoproteinlerden oluşur. Bunlara kısaca HDL denir. Bu tür kolesterole “iyi” kolesterol denilmesinin sebebi, bu kolesterol “kötü” kolesterolü ortadan kaldırmak üzere işlev görür. LDL’nin damarda çökmesini önler. Bu sebeple HDL ne kadar yüksekse sağlık için o derece iyidir, ne kadar az ise o insanlar kalp hastalıklarına o kadar açıktır.

Zeytinyağı, fındık yağı, kanola yağı ve benzerleri HDL’yi yükseltir. Yaşa göre uzmanlarca belirlenmiş idmanlar da HDL’yi yükseltir. HDL değerleri şöyledir:

60 ve yukarısı sağlıklı
40-60 normal
40’dan azı erkekler için kötü
50’den aşağısı kadınlar için kötü

TRİGLİSERİDLER

İnsan bedeni fazla kalorileri, şekeri ve alkolü trigliseridlere dönüştürür. Bunlar kanla taşınan bir yağ çeşididir ve bedenimizde yağ olarak hücrelerimize depolanır. Fazla kilosu olanlar, sigara içenler ve alkol alanların trigliseridleri genel olarak yüksektir. Fazla karbohidrat alanların da trigliseridleri yüksek çıkar. 150’den fazla olursa kişiler metabolik sorunlar yaşarlar. Bu da kalp rahatsızlıkları ve şeker hastalığına götürebilir. Trigliserid değerleri:

150’den aşağı normal
150-199 sınır değerler, rahatsızlık verir
200’den yukarısı çok yüksek ciddi rahatsızlık verir

TOPLAM KOLESTEROL VE KOLESTEROL ORANI

Toplam kolesterol LDL, HDL VE VLDL toplamını gösterir. VLDL, LDL’nin türediği başlangıç maddesidir. VLDL, çok düşük yoğunluklu lipoprotin demektir. Toplam kolesterol 200 rakamının altındaysa bu kişiler sağlıklı sayılır. Toplam kolesterol miktarı 200’den fazla olan şahıslar, 200’den az olanlara oranla büyük çapta kalp hastalıkları riski altındadır. Miktarlar şöyle verilir:

Toplam kolesterol: 200’den az, sağlıklı
Toplam kolesterol: 200-239 sınırda, risk başlangıcı
Toplam kolesterol: 240’dan yüksek ise tehlikelidir

Kolesterol oranı da şöyle anlam kazanır: Toplam kolesterol rakamını, iyi kolesterol rakamına bölersek çıkacak sayı 4 veya daha küçük çıkarsa kişi sağlıklı demektir. Oran ne kadar küçükse kalp hastalıkları riski o derece azdır. Yüksek ise risk de yüksek olabilir. Ancak o zaman hekimler, HDL ve LDL miktarlarına da bakıp risk hakkında karar veririler.

BESİNLERDE KOLESTEROL

Besinlerde bulunan kolesterolün özeliği besinden besine değişir. Örneğin yumurta, istakoz ve karideste bulunan kolesterollerin insana olan etkisi bazı insanlarda yok denecek kadar az olurken, bazılarında kolesterol düzeyini hızla yükseltir. Bereket versin ki, kolesterolü yükselenlerin oranı, etkilenmeyenlere göre çok küçüktür.

Günlük olarak dışarıdan alınan kolesterol sağlıklı insanlarda 300 mg’a kadar normaldir. Kolesterol yüksekliği kendilerinde risk yaratanlarda ise bu sayı 200 mg’ın altında olmalıdır.

1 adet yumurtada ortalama 186 mg kolesterol vardır.

KOLESTEROL AİLE, CİNSİYET VE ÇOCUKLARDA NASIL ANLAM VERİR?

Kolesterol, daha önce belirttiğimiz gibi iki kaynaktan gelir: Bedenimizden ve dışarıdan. Bunların her ikisi de kolesterole katkıda bulunur, yüksek veya düşük olmasına sebep olur. Bazı insanların karaciğerleri kalıtımsal olarak fazla kolesterol üretir. Kolesterolü yüksek olan diğer insanlarda ise kabahat beslenme şeklindedir.

Menopoz dönemine kadar kadınların toplam kolesterol miktarı, aynı yaştaki erkekler göre daha düşüktür. Keza HDL miktarı da yüksektir. Sebeplerden biri östrojen hormonudur. Kadınların çocukluk ve gençlik yıllarında östrojen hormonları maksimumdur. Menopozla birlikte östrojen düşer. 55 yaşından sonra kadınlarda kolesterol yükselmesi ciddi bir risktir.

Çocuk yaşlarda damarlarda kolesterol birikme ileri yaşlarda kolesterol ve kalp sorunlarını fazlası ile artırmaktadır. Ateroskloreziz ve diğer kalp riskleri öne geçmektedir. Amerikan Kalp Derneği 2 ile 19 yaş arasındaki çocuklarda toplam kolesterolün 170’in altında olmasını tavsiye etmektedir.

RİSKLER VE TEHLİKELER

Bilindiği üzere kolesterol kaynakları doymuş yağlar, yumurta, süt ürünleri, et gibi besin kaynaklarıdır. O zaman riskleri şöyle sıralayabiliriz:

-Doymuş yağlar ve kolesterollü gıdalarla beslenmek
-Kalıtımsal olarak aileden gelen özellikler
-Fazla kilolu ve obezlik derecesinde şişman olamk
-Yaşlanma

Yüksek kolesterol koroner damar hastalıkları, kalp krizleri ve felçler bakımından tehlikelidir. Alzheimer hastalığında da riski çok artırdığı biliniyor. Daha önce de belirttiğimiz gibi kolesterol damar çeperlerine çökerek damarları daraltır ve kanın normal akışını kısmen engeller. Damar tamamen tıkanırsa kalp krizi oluşur veya felç meydana gelir.

KOLESTEROLÜ AZALTMAK İÇİN NELER YAPMALIYIZ?

A-LİFLİ GIDALAR YİYİN: Uygun diyet, kolesterolle mücadele için en iyi yoldur. Örneğin lifleri suda çözünen gıdalar kolesterolle mücadele için çok önemlidir. Bu besinler LDL dediğimiz kötü kolesterolü düşürürler. Suda çözülebilir lifler tam tahıllarda vardır. Tam buğday mamulleri, yulaf, bazı meyveler, kurutulmuş meyveler, sebzeler, barbunya, börülce, mercimek, nohut gibi gıdalarda lif mevcuttur.

B- YAĞLARI İYİ TANIYALIM: Günlük kalori ihtiyacımızın %35’ten daha az bir kısmını yağlardan sağlamalıyız. Fakat tüm yağlar aynı özelikte değildir. Hayvansal yağlar ve tropik yağlar LDL kolesterolünü artırır. Trans yağlar ise tehlikeyi ikiye katlar. LDL’yi hızla artırır, HDL’yi de azaltır. Bu iki kötü yağ pek çok kızarmış yiyeceklerde, kavrulmuş gıdalarda, hamur işi tatlılarda, cipslerde, katı margarinler ve kurabiyelerde bulunur.

Doymamış yağlar ise sıvıdır ve LDL’yi düşürürler. Diğer sağlıklı diyetlerle birleşince daha da yararlı olurlar. Yararlı ve yenebilecek yağlar; avokado yağı, zeytinyağı, fındık yağı, kanola yağı, fıstık yağı gibi yağlardır.

C-YARARLI PROTEİNLER: Et ve tam yağlı sütler çok miktarda protein içerirler. Bunlar aynı zamanda kolesterolün de kaynağıdır. Bu nedenle onlar faydadan çok zarar verebilir. Onun için soya proteinlerine başvurmalıyız. Bu protein LDL’yi düşürür. Tofu adlı yemek ve diğer soya ürünleri örnek olabilir.
Balık önemli bir seçenektir. Somon balıkları daha çok omega-3 içerdikleri için kolesterol seviyelerine ayar veririler. ABD Kalp Vakfı haftada hiç değilse iki kez balık yememizi tavsiye ediyor.

D-DÜŞÜK KARBOHİDRAT DİYETİ YAPINIZ: Şu gerçeği hatırlatalım: Kolesterol düzeyini iyileştirmek için düşük karbohidrat diyetleri, düşük yağ diyetlerinden daha iyi ve daha yararlıdır. İki yıllık deneme sonucu bu kanıya varılmıştır.

E-KİLO VERİNİZ: Fazla kilonuz varsa onu bir şekilde mutlaka normale getirmelisiniz. Kilo verme LDL ve trigliseridlerde düşmeye neden olur. Birkaç kilo verince HDL de yükselir. 3 kilo kadar verince HDL bir puan artar. Toplam kolesterol düşer.

E-KOLESTEROLÜ AZALTMAK İÇİN İDMAN YAP VE SİGARAYI TERK ET: Eğer sağlıklı iseniz, fakat aktif değilseniz aerobik yapınız. İki ayda HDL % 5 artacaktır. Düzenli idman LDL’yi de düşürür. Kalp atışlarınızı da düzeltecek idmanlar seçiniz. Koşma, yürüme, yüzme, canlı yürüme yaralıdır. Hiç değilse haftanın günlerinin çoğu ya da tümünde 30 dakika yürüyüş yapınız. 15’er dakikadan günde iki kez yürümek daha iyidir. Yahut gücünüz yetiyorsa günde iki kez 30 dakika yürüyünüz.

Sigara içenlerin hemen terk etmesi gereklidir. Sigara içen birisi sigarayı bırakırsa iyi kolesterolü % 10 kadar artar. Pasif içiciler dahil her sağlığına dikkat eden insan sigaradan çok uzak durmalıdır.

F-İLAÇ TEDAVİLERİ, DİYET KATKILARI VE BİTKİSEL ÇÖZÜMLER

Eğer kolesterol yüksekliği aileden gelen bir hastalık ise diyet, idman ve diğer çareler onu normale getirmeye yetmeyebilir. O zaman ilave olarak veya doğrudan ilaçlara başvurulabilir. İlk başvurulan ilaçlar statinlerdir. Bunlar karaciğerde üretilen kolesterolün üretimini bloke ederler. Diğer ilaçlar ise kolesterol absorbsiyon inhibitörleridir. Safra asidi reçineleri, fibratlar yararlı olabilir. Doktorunuz bu ilaçların bir kombinasyonunu da tavsiye edebilir.

Belirli diyetetik katkı maddeleri kolesterol düzeyini düzeltebilir. Bunlar keten tohumu yağı, balık yağı, bitki sterolleri(Beta-Sterol gibi) gibi maddelerdir. B kompleks vitamini alınırsa iyi kolesterol yükselir, kötü kolesterol düşer.

Eğer katkılarda B3 Vitamini (niyasin) varsa bunu kolesterol düşürmek için kullanmayınız.

Bitkisel çözümlere gelince, bazı çalışmalar sarımsağın kötü kolesterolü birkaç puan düşürdüğünü göstermiştir. Ancak sarımsak ilaçlarla beraber verilirse yan etki yapabilir. Diğer taraftan, aşağıdaki bitkilerin kullanılması kolesterolü düşürür:

1-Çemen tohumu(Fenugreek seeds)

2-Enginar yaprağı ekstraktı(Artichoke leaf extracts)

3-Civan perçemi(Yarrow)

KOLESTEROLÜ NEKADAR DÜŞÜRMELİYİZ, HASARLAR GERİ ALINABİLİR Mİ?

Pek çok insan yaşam tarzı değişimi, ilaçlar ve diğer çareleri bazen ortak bazen de tek olarak kullanıp kolesterolü düşürebilirler. Diyabetler ve kalp hastalığı olanların kolesterolünün 100’ün de altına düşmesi arzulanan bir durumdur. Eğer kalp hastalıkları ve/veya damar hastalıkları varsa bazı doktorlar kolesterolü 70’e kadar indirmeyi tavsiye ediyorlar.

Hasarlar geri alınabilir mi, sorusunun cevabı kısmen evet olarak verilebilir. Damardaki plakaların birikimi yıllar alır. Aterosiklorezizin yalnızca bir dereceye kadar tersine çevrilebileceği Dean Ornish tarafından yapılan çalışmalar la gösterilmiştir. Bu doktor düşük yağlı vejeteryan diyeti, iyi yönetilen stres ve orta aktivitede sürekli idmanların plakaları söküp atabileceğini bulmuştur. Diğer bazı araştırmacılar da kolesteroldeki bazı hacimce büyük damla biçimindeki kitlelerin plakalarla kapanma durumuna gelen damarları açtığını bulmuşlardır. WebMD, FOOD MATTERS ve MedicalNet.com’dan

Prof Dr. Mustafa Özdemir